Madmarx.rs: KREATIVNE INDUSTRIJE U BOSNI I HERCEGOVINI: drugi deo

3. Finansiranje kreativnih industrija

 

 

Sistem finansiranja kulture je decentralizovan u skladu sa društveno političkim uređenjem BiH. On se može posmatrati na nekoliko nivoa: na nivou entiteta, na nivou kantona i na nivou opština i službenih gradova: Sarajevo, Istočno Sarajevo, Mostar i Banja Luka[1]… Na nivou kantona, funkcionišu kantonalna ministarstva koja u svom sklopu osim kulture, veoma često pokrivaju i upravne poslove u oblasti nauke, prosvete i sporta.

Na nivou administrativnih gradova, upravni poslovi kao i poslovi finansiranja kulture se obavljaju u odeljenjima za opštu upravu i društvene delatnosti, dok na nivou opština upravne i finansijske poslove u oblasti kulture veoma često obavljaju odeljenja za opšte poslove i društvene delatnosti.

Spajanje resora kulture sa ostalim opštinskim poslovima, ponekad odslikava i status koji kultura ima u pojedinim opštinama, kao i svest o njenim razvojnim potencijalima. Tako na primer, opštine koje kulturu tretiraju kao razvojni faktor lokalne zajednice, resor kulture spajaju sa privredom i razvojem (npr. Tuzla), dok opštine koje na kulturu još uvek gledaju kao na društvenu nadogradnju ili sistem javnih službi, resor kulture povezuju sa opštim administrativnim poslovima (npr. Istočno Sarajevo).

Na nivou entiteta sistem finansiranja kulture u BiH oslonjen je na nekoliko državnih organa: Ministarstvo civilnih poslova, Federalno ministarstvo za kulturu i sport, Ministarstvo za prosvjetu i kulturu Republike Srpske. Prosečno učešće entitetskog nivoa vlasti u finansiranju kulture iznosi  oko 2,82 eura per capita (Federacija BiH 1,38 eura per capita, Republika Srpska oko 1,44 eura per capita).[2] Kako je reč o visoko decentralizovanoj državi, ovi rezultati ne odstupaju od prakse, ali su nepovoljni u praktičnom smislu, jer svi kantoni i opštine nemaju dovoljnu ekonomsku snagu da preuzmu finansiranje decentralizovanih funkcija u kulturi. Ukupno učešće entitetskog nivoa vlasti u finansiranju kulture iznosi u rasponu od 25-30 odsto prosečno godišnje[3].

 

Ministarstvo za civilne poslove pomoć kulturnim projektima pruža putem konkursa u tri tematske oblasti: pomoć finansiranju institucija kulture u BiH sa godišnjim budžetom oko 1,54 miliona eura, zatim pomoć projektima međunarodne saradnje u području kulture sa oko 308.800 eura, i na kraju grantovima za podršku neprofitnim organizacijama i pojedincima (opšti konkurs).[4] Na nivou Federacije BiH skoro najvažniju ulogu u finansiranju kulture ima Federalno ministarstvo za kulturu i sport koje prosečno godišnje podrži kulturne projekte sa oko 3,4 miliona eura[5] ili 0,88 eura per capita.[6]

3.1 Finansijska distribucija u Federaciji BiH

Odnos raspodele sredstava između tradicionalnih umetničkih oblasti i kreativnih industrija, iznosi oko 60:40 odsto. Federalno ministarstvo alocira sredstva na redovne programske aktivnosti kroz tri linije: kulturno nasleđe (20-30 odsto), manifestacije, programi i projekti od značaja za Federaciju (15-20 odsto) i  transfer udruženjima građana u kulturi (5-8 odsto),  kao i putem transfera sredstava na fondacije kojih ima četiri: za oblast muzike i izvođačkih umetnosti, kinematografije, izdavaštva i bibliotekarstva.

Fondacije funkcionišu po principu autonomnih javnih tela, na čijem čelu se nalazi upravni odbor, koji ujedno odlučuje o raspodeli sredstava. Tako Fondacija za kinematografiju raspodeljuje sredstva namenjena za snimanje dugometražnih, kratkometražnih, dokumentarnih, animiranih i studentskih filmova, kao i projekata regionalne saradnje, scenarijske građe, arhivske i filmske građe, distribucije i promocije filmova i stručno usavršavanje. Učešće sredstava fonda propisana su na do 18 odsto od ukupnog budžeta projekta, i predstavljaju više simboličan vid pomoći, nego osnovu za samoodrživost filmskih projekata. Dominacija finansijske podrške kooprodukcijama, iako se u javnosti često kritikuje, jedini je način da se obezbede sredstva za finansiranje bosanskohercegovačke kinematografije, koja na ograničenom tržištu teško da može bez kooprodukcija da dimenzionira svoj opstanak.

Kriterijumi za finansiranje filmskih projekata baziraju se na estetskim i kulturnim vrednostima, jezičkom diverzitetu (filmovi moraju biti snimljeni na bosanskom, hrvatskom i srpskom jeziku), da je zastupljen značajan udeo bosanskohercegovačkih autora i saradnika i filmski projekat doprinosi razvoju i promociji bosanskohercegovačke kinematografije.[7] Fondacija za kinematografiju je ujedno i sa najvećim prosečnim budžetom od 1,1 miliona eura godišnje koji se distribuira na nivou Federacije. Ostale fondacije kao što su fondacija za biblioteke, muziku, izvođačke umetnosti i likovne delatnosti i za izdavaštvo, raspolažu sa značajno manjim sredstvima koja se kreću prosečno godišnje u intervalu od 220.000-530.000 eura. 

Pregled 2: Izdvojena sredstva za fondacije u kulturi, Federalno ministarstvo kulture i sporta, 2007-2010. (u eurima)

 

Izvor: Federalno ministarstvo za kulturu i sport. Pregled utrošaka transfera Federacije BiH, 2007-2010. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

Što se tiče strukture podržanih programa, kao što je napomenuto, oko 60 odsto sredstava se distribuira na klasične umetničke forme i kulturne domene, a oko 40 odsto za programe kreativnih industrija. Reč je o programima prikazivačko-manifestacionog karaktera, koji jednim delom pokrivaju i produkcionu komponentu. Aktivni nosioci kulturnog života u BiH jesu civilne inicijative u kulturi, koje realizuju od 30-60 odsto ukupnih godišnjih programa u kulturi. U apsolutnim veličinama, reč je o 20-130 programa prosečno godišnje u  periodu 2007-2010.

Pregled 3:  Odnos broja programa institucija i udruženja građana po godinama, Federalno ministarstvo kulture i sporta, 2007-2010.

 

Izvor: Federalno ministarstvo za kulturu i sport. Pregled utrošaka transfera Federacije BiH, 2007-2010.

Napomena: Nisu uključena transferna sredstva za fondacije. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

Finansijska kriza koja je započela tokom 2008. godine imala je velike reperkusije na sistem finansiranja kulture, što se može videti kako u pogledu podržanih programa, tako i raspoloživih sredstava. Tako na primer, u 2009. i 2010. godini broj podržanih programa je smanjen za više od 10 puta (sa 240 programa u 2007. na 29 u 2009. i 40 u 2010), dok su raspoloživa finansijska sredstva smanjena sa 2,2 miliona eura u 2007. na oko 750.000 eura u 2010. godini.

Vidljiva je situacija da se u periodima krize i nedostatka finansijskih sredstava ide ka politici podrške izvrsnosti i programa/institucija od značaja za kulturu Federacije, što kao rezultat ima rast prosečnih sredstva po programu (npr. u 2007. godini prosečna godišnja sredstva po programu iznosila su 8.100 eura dok je ovaj pokazatelj u 2010. godini na nivou od 16.000 eura). Ideja koja može stojati iza ovakvog pristupa jeste da se kroz podršku velikim programima omogući raznovrsnija ponuda u centrima kreativnog života, kako bi ostali programi mogli funkcionisati kao satelitski programi koji u većoj ili manjoj meri daju živost i raznolikost kulturnom životu u BiH u ekonomski turbulentnom periodu.

Pregled 4: Prosečno izdvojena sredstva po programu (institucije kulture i civilne inicijative), Federalno ministarstvo za kulturu i sport, 2007-2010. (u eurima)

 

Izvor: Federalno ministarstvo za kulturu i sport. Pregled utrošaka transfera Federacije BiH, 2007-2010.

Napomena: Nisu uključena transferna sredstva za fondacije. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

U ukupnim sredstvima za programe institucije kulture učestvuju sa oko 80 odsto, dok civilne inicijative sa oko 20 odsto prosečno godišnje, zbog čega je vidljiva i razlika u prosečnim godišnjim sredstvima po programu u okviru ove dve kategorije. Tako na primer, prosečan godišnji grant za programe institucija kulture iznosi oko 19.500 eura, dok je za civilne inicijative ovaj iznos oko 9.500 eura po programu.

Pregled 5: Odnos izdvojenih sredstva za programe institucija i civilne inicijative, Federalno ministarstvo kulture i sporta, 2007-2010. (u eurima)

Izvor: Federalno ministarstvo za kulturu i sport. Pregled utrošaka transfera Federacije BiH, 2007-2010.

Napomena: Nisu uključena transferna sredstva za fondacije. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

Pregled 6: Prosečno izdvojena sredstva po programu institucija/udruženja građana, Federalno ministarstvo kulture i sporta, 2007-2010. (u eurima)

 

Izvor: Federalno ministarstvo za kulturu i sport. Pregled utrošaka transfera Federacije BiH, 2007-2010. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

 

 

 

3.2 Finansiranje kreativnih industrija u Republici Srpskoj

Ministarstvo kulture i prosvjete Republike Srpske finansira kulturne programe na teritoriji entiteta koji pokriva. Iz budžeta Republike Srpske izdvajaju se sredstva za finansiranje institucija kulture, Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, Arhiva Republike Srpske i Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske. Specijalne finansijske linije u obliku tekućih pomoći čine: dotacije za kulturu koje se transferišu Distriktu Brčko, grantovi za programe i projekte nacionalnih manjina i grantovi za programe i projekte u oblasti kulture koji se dodeljuju putem konkursa. Učešće rashoda za kulturu u ukupnoj javnoj potrošnji na nivou entiteta je relativno stabilno čak i u periodima ekonomske krize, i iznosi oko 0,72 odsto ukupne državne potrošnje Republike Srpske.

Pregled 7: Sredstva za kulturu Ministarstva kulture i prosvjete Republike Srpske, 2003-2010.

Izvor: Vlada Republike Srpske, Budžet Republike Srpske za 2003,2004,2005,2006,2007, 2008 i 2010;

Vlada Republike Srpske, Rebalans budžeta Republike Srpske za 2009. godinu. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

Konkursne aktivnosti u posmatranom periodu imale su relativno jednako učešće u rasponu od 10-15 odsto od ukupnog budžeta namenjenog finansiranju kulture, dok s druge strane, najveći deo budžeta na nivou entiteta odlazi na finansiranje rada i programa institucija kulture.

Pregled 8: Sredstva namenjena programima i projektima u kulturi,  Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske, 2003-2010. (u eurima)

 

Izvor: Budžet Republike Srpske za 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009[9]. i 2010. godinu. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

Pregled 9: Sredstva namenjena podsticanju aktivnosti iz oblasti kulture u Distriktu Brčko, Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske, 2003-2010. (u eurima)

 

Izvor: Budžet Republike Srpske za 2003, 2004, 2005, 2008, 2009[10] i 2010. godinu. Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

Pregled 10:  Sredstava za kulturne aktivnosti nacionalnih manjina, Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske (u eurima)

 

Izvor: Budžet Republike Srpske za 2003, 2004, 2005, 2006, 2007. i 2009[11].  Obrada Centar za istraživanje kreativne ekonomije

3.3 Komparativna analiza entitetskog ulaganja u sektor kreativnih industrija (kulture)

Vidljiva je značajna disproporcija u prosečnim sredstvima koja se izdvajaju na nivou Federacije BiH za finansiranje kulture i na nivou Republike Srpske. Tako na primer, u 2010. pokazatelj per capita javnih rashoda za kulturu na nivou Federacije BiH iznosio je oko 1,82 eura per capita, dok je u istoj godini ovaj pokazatelj iznosio oko 4,08 eura per capita u Republici Srpskoj.

Finansijski instrumenti najbolje odslikavaju prioritete u kulturnoj politici koja se vodi u ova dva entiteta. Tako, dok je u Federaciji BiH prioritet kulturno nasleđe na koje se izdvaja oko 30 odsto ukupnog budžeta, kao i pojedini segmenti kreativnih industrija (filmsko stvaralaštvo i izdavaštvo) koji učestvuju sa oko 35 odsto, dotle je na nivou entiteta Republike Srpske podrška institucionalnim sferama kulture dominanta (oko 80 odsto ukupnih sredstava), dok su kreativne industrije u smislu finansiranja produkcije marginalizovane (npr. pomoć snimanju filmova sporadično iznosi oko 50.000 eura). Još jedna razlika koja se može uočiti jeste struktura i udeo različitih sistema u kulturi koji karakterišu ova dva entiteta.

U Federaciji BiH skoro podjednak deo odlazi na institucionalne i civilne oblike kulturne produkcije, dok je u entitetu Republike Srpske dominantan institucionalni sektor u kulturi, dok se civilne inicijative, alternativna scena i ostali vaninstitucionalni akteri iako u manjem broju, nalaze u sferi eksperimenta, inovacija i novih kreativnih izraza.

Što se tiče privatnog sektora u kulturi, njegova vidljivost u državnim programima je najmanja, odnosno stiče se utisak da sem izdavaštva i kinematografije on u ostalim oblastima kreativnih industrija (audiovizeulna produkcija, muzička produkcija, miltimedija  arhitektura, dizajn, stari i retki zanati, moda i sl) kao da ne postoji. Sem u pojednim slučajevima podrške programima manifestacionog karaktera (npr. Filmski festival Sarajevo, festival „Prvi kadar-peti put“, Festival kratkog filma) i sajamskog karaktera (npr. Sajam knjiga u Istočnom Sarajevu, Sajam knjiga u Banja Luci), većina oblasti kreativnih industrija, naročito onih koje se savremeno prepoznaju kao deo kulturno-simboličke produkcije je u potpunosti marginalizovana. Tako na primer, od 96 manifestacija u oblasti kulture međunarodnog karaktera koje se podržavaju sredstvima različitih nivoa vlasti u BiH, tek nekoliko njih pokrivaju savremene oblasti kreativnih industrija kao što su Sarajevo Fashion Week i Salon crteža grafike.

 

U oblasti kantonalnog i opštinskog finansiranja kulture, ne postoje sistemski podaci u ovoj oblasti koji bi dali precizne pokazatelje o finansijskom kapacitetu kantona i lokalnih samouprava. Sasvim je izvesno da postoje značajno vidljive razlike u sistemu finansiranja kuture kako na kantonalnom, tako i lokalnom nivou, kao i da kantonalni nivo često vrlo malo ulaže u finansiranje kulture, te skoro sve obaveze u pogledu finansiranja kulture padaju na teret opština. Iako se ovaj prinicip u administrativnom smislu smatra povoljnom okolnošću u kojoj odlučivanje o kulturi ide po principu „odozdo-na gore“ jer su tako u najvećoj meri kulturni sadržaji prilagođeni potrebama lokalnog stanovništva, on u ekonomski nerazvijenim područjima nosi sa sobom opasnost da određene lokalne zajednice ne mogu da odgovore svojim finansijskim kapacitetom na kulturne potrebe lokalnog stanovništva. U takvim okolnostima, neophodni su transferi sa viših nivoa vlasti, naročito ka onim lokalnim zajednicama koje su manje ekonomski razvijene, kako bi prosečna dostupnost kulturnih potreba bila osigurana.

Današnji sistem raspodele finansijskih resursa ne prepoznaje sisteme ujednačavanja po resornom principu, osim eksplicitnog transfera ka Brčko distriktu od strane Minstarstva za prosvjetu i kulturu Republike Srpske. Tako, kantoni učestvuju u finansiranju kulture u rasponu od 1,5-3 odsto ukupne kantonalne javne potrošnje, što je u apsolutnim vrednostima negde oko 150.000-250.000 eura godišnje.

S druge strane, ukupno učešće kantonalnog nivoa vlasti u sistemu finansiranja kulture u BiH iznosi oko 4,5 odsto u poređenju sa opštinama koje učestvuju sa oko 70 odsto u ukupnim javnim rashodima za kulturu svih nivoa vlasti. Ovakav pristup u budućnosti može produbiti nejednakost u pogledu prosečnog nivoa kulturne ponude koja može stojati na raspolaganju lokalnom stanovništvu u svim opštinama. Među opštinama uočljiva je razlika u pogledu finansijskih resursa koji se preusmeravaju u razvoj kulturnog sistema, pa se tako mogu prepoznati razlitičiti tipovi opština: opštine sa malim finansijskim kapacitetom koje preusmeravaju do 200.000 eura godišnje u sektor kulture (npr. Istočna Ilidža), opštine sa srednjim finansijskim kapacitetom koje preusmeravaju oko 200.000-400.000 eura godišnje u sektor kulture (npr. Istočno Sarajevo, Travnik, Visoko), opštine sa velikim finansijskim kapacitetom koje preusmeravaju 700.000-1.000.000 eura godišnje u sektor kulture (npr. Tuzla, Bihać, Sarajevo Centar, Sarajevo Stari Grad).

Još jedan izvor finansiranja kulture na entitetskom nivou u BiH jesu prihodi od državne lutrije, koji predstavljaju jedan savremeni instrument finansiranja kulturnih potreba, nasuprot svim manjkavostima izloženim u pogledu implementacije kulturne poltike BiH. Svake godine 10 odsto ostvarenog prometa Lutrije BiH se raspodeljuje na programe u oblasti kulture i sporta, što u apsolutnim vrednostima iznosi oko 1 milion eura za finansiranje kulture. Ovaj instrument realokacije sredstava u sistemu finansiranja kulture primenjuje se i u Republici Srpskoj, ali u znatno manjim finansijskim razmerama (oko 1-3 odsto ukupnog budžeta namenjenog za kulturu).

Značajan izvor podrške kulturi u finansijskom, ali i nefinansijskom smislu jesu i programi međunarodne pomoći, kakav je MDG-F kultura za razvoj, koji predstavlja jedan od retkih programa koji kao komponentu ima i razvoj kreativnih industrija. Program Kultura za razvoj je trogodišnji partnerski program finansiran od strane španskog Fonda za postizanje milenijumskih razvojnih ciljeva, koji zajednički implementiraju tri agencije Ujedinjenih nacija u Bosni i Hercegovini: UNDP, UNICEF i UNESCO, u saradnji sa Ministarstvom civilnih poslova BiH, Federalnim ministarstvom kulture i sporta i Ministarstvom prosvjete i kulture Republike Srpske, kao i sa drugim institucijama nadležnim za obrazovanje i kulturu u zemlji.  Opšti cilj ovog programa jeste međukulturalno razumevanje u Bosni i Hercegovini, a on se realizuje kroz tri programske komponente: 1) poboljšanje politika i pravni okvir kulture 2) poboljšanje razumevanja među kulturama 3) osnažene kulturne industrije i 4) poboljšanje tolerancije prema raznolikosti. Iako je njegova implementacija na opštinskom nivou, kao partneri pojavljuju se o državni organi zaduženi za kulturu na nivou entiteta, što u određenoj meri može da potpomogne stvaranje participativnih ugovora između različitih nivoa vlasti, kao i prakse da stvaraju međusektorska i međuvladina partnerstva.

Trend koja je vidljiv već duži niz godina jeste nepostojanje jasnije i kvalitetnije saradnje na različitim nivoima vlasti u pogledu podrške programima i projektima u oblasti kulture, i koja bi pomogla da budu iskorišćeni sinergijski efekti delovanja u kulturnom sistemu. Naime, npr. ne postoje jasno utvrđeni dvopartitivni, tropartitivni i četvoropartitivni sporazumi između entiteta, kantona, opština i administrativnih gradova u pogledu podrške najznačajnijim programima i projektima u kulturi koji doprinose kulturnoj različitosti, već se ona uspostavlja na jedan stihijski način, i samo kod tradicionalno etabliranih manifestacija.