Макроекономија Економске анализе, Србија, окружење, и међународна економија
Duško Jakšić, PhD[1]
Nebojša Bomeštar, MSc[2]
Apstrakt
Tokom tranzicionog perioda BiH je zabilježila značajne gubitke, ne samo usljed samog procesa tranzicije, već i značajnog pada ukupnh privrednih aktivnosti tokom ratnih sukoba. U međuvremenu, zemlje koje su zajedno sa njom krenule u proces tranzicije početkom 90-ih godina prošlog vijeka su nastavile sa kontinuiranim rastom, što je još više podiglo cijenu tranzicije i gubitke koju BiH i njeni entiteti plaćaju u vidu izgubljenog BDP-a i svih negativnih sinergetskih efekata koje sa sobom nosi.
Ključne riječi: Cijena tranzicije, BDP, EU, BiH
Abstract
Tokom tranzicionog perioda BiH je zabilježila značajne gubitke, ne samo usljed samog procesa tranzicije, već i značajnog pada ukupnh privrednih aktivnosti tokom ratnih sukoba. U međuvremenu, zemlje koje su zajedno sa njom krenule u proces tranzicije početkom 90-ih godina prošlog vijeka su nastavile sa kontinuiranim rastom, što je još više podiglo cijenu tranzicije i gubitke koju BiH i njeni entiteti plaćaju u vidu izgubljenog BDP-a i svih negativnih sinergetskih efekata koje sa sobom nosi.
Key words: Cijena tranzicije, BDP, EU, BiH
Uvod
Posljednju deceniju drugog milenijuma evropski prostor je obilježilo nekoliko krupnih događaja svjetskog značaja, a prije svega prerastanje Evropske ekonomske zajednice u Evropsku uniju (EU) sa zajedničkom valutom, raspad tri velike evropske federalne države (SSSR, SFR Jugoslavija, Čehoslovačka), rušenje Berlinskog zida i ujedinjenje Njemačke kao i tranzicija političkih i ekonomskih sistema bivših socijalističkih država centralne, istočne i jugoistočne Evrope u države koje počivaju na parlamentarnoj demokratiji, privatnoj svojini, kapital odnosu i tržišnoj konkurenciji.
U političkim odnosima i stručnoj literaturi 1989. se uzima kao godina početka procesa tranzicije ekonomskih sistema u tadašnjim socijalističkim zemljama istoka i jugoistoka Evrope, procesa koji je prvobitno bio usmjeren na povećanje efikasnosti planskog oblika privređivanja i njihovu transformaciju u tržišne ekonomije. Proces tranzicije na evropskom prostoru je otpočeo sa osam, a završio se sa 20 država,[3] od kojih su osam u 2004., a dvije 2007. godine postale punopravne članice EU.
Obnova i rekonstrukcija u poratnom periodu
Prva od pet međunarodnih donatorskih konferencija za poslijeratnu obnovu Bosne i Hercegovine (BiH) i stvaranje uslova za samoodrživi razvoj organizovana je odmah po potpisivanju Okvirnog sporazuma za mir u BiH, (poznatiji kao Dejtonski sporazum), d bia kasnije bile održane još četiri, na kojima je prikupljeno ukupno 5.3 mlrd USD pomoći.[4]
Nesporna je činjenica da su međunarodna donatorska sredstva presudno uticala na neposrednu poratnu obnovu BiH, posebno krupne infrastrukture, osposobljavanje i revitalizaciju komunalnih sistema (voda, grijanje, saobraćaj, energetika), deminiranje terena i sanaciju socijalnih potreba (izbjegla i raseljena lica, zdravstvo, školstvo). Međutim, veoma malo sredstava je uloženo u osposobljavanje proizvodnih kapaciteta i čuvanje postojećih ili otvaranje novih radnih mjesta.
Tabela 1. Donatorska sredstva za obnovu BiH u periodu 1996-2002. godina
| Prikupljena sredstva za obnovu BiH(000 USD) | Struktura (%) | |||||
| Donacije | Krediti | Ukupno | Donacije | Krediti | Ukupno | |
| BiH | 3,426,685 | 1,729,985 | 5,156,672 | 100 | 100 | 100 |
| FBiH | 2,759,611 | 1,379,646 | 4,139,257 | 80.5 | 79.7 | 80.3 |
| RS | 564,405 | 347.019 | 911,426 | 16.5 | 20.1 | 17.7 |
| Distr. Brčko | 78,669 | 3,320 | 81,989 | 2.3 | 0.2 | 1.6 |
| Zaj. org. BiH | 24,000 | 0 | 24,000 | 0.7 | 0.0 | 0.5 |
Izvor: Međunarodna pomoć Bosni i Hercegovini 1996-2002. godine. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Ministarstvo za ekonomske odnose i koordinaciju RS; Ministarstvo finansija FBiH
Najveći doprinos u realizovanim donacijama dali su EU kao cjelina i neke njene članice pojedinačno (41.8%), SAD (27.9%) i Japan (10.9%) i ova tri donatora prikupila su 80.6% ukupnih donatorskih sredstava. Među davaocima veoma povoljnih dugoročnih kredita za obnovu BiH prednjačili su Svjetska banka (54.1%), zatim slijedi Evropska banka za obnovu i razvoj (12.6%), MMF (12.3%) i druge banke i finansijske institucije.
Tabela 2. Upotreba donatorskih sredstava po sektorima
| Ukupno | FBiH | RS | D. Brčko | Nivo BiH | |
| Ukupno (000 USD) | 5,156,672 | 4,139,257 | 911,426 | 81,989 | 24,000 |
| Ukupno | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Lokalna admin. i stanogradnja | 9.2 | 8.9 | 11.4 | 2.0 | 6.6 |
| Zdravstvo i soc. zaštita | 4.7 | 4.4 | 6.2 | 2.0 | 0.0 |
| Obrazovanje, bauka, kultura | 5.1 | 4.9 | 4.0 | 24.5 | 1.1 |
| Socijalni sektor | 14.1 | 15.3 | 10.2 | 0.1 | 2.5 |
| Ostalo | 14.8 | 16.0 | 10.1 | 9.2 | 0.0 |
| Energetika | 10.6 | 9.1 | 18.6 | 0.5 | 0.0 |
| Finansije i bankarstvo | 13.8 | 15.4 | 8.2 | 0.0 | 0.0 |
| Industrija | 4.5 | 3.8 | 7.7 | 7.5 | 0.0 |
| Poljopr. šumarstvo, vode | 10.6 | 10.6 | 11.8 | 0.0 | 0.0 |
| Saobraćaj i veze | 3.9 | 4.7 | 0.0 | 8.3 | 0.0 |
| Vodosnabdijevanje | 7.3 | 6.7 | 4.4 | 45.8 | 89.6 |
Izvor: Međunarodna pomoć BiH 1996-2002. godine. Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Ministarstvo za eko0nomske odnose i koordinaciju RS; Ministarstvo finansija FBiH
Pri formiranju donatorskog fonda i uspostavljanju kriterijuma i mehanizama za korišćenje polazilo se od toga da je potrebno obezbijediti sredstva dovoljna da se u desetogodišnjem periodu otklone posljedice rata i završi ekonomski oporavak, odnosno, da BiH najdalje do 2005. dostigne nivo privrednih aktivnosti iz 1990. godine. Međutim, pokazalo se da su prikupljena sredstva daleko ispod realnih potreba, jer su se na ratna razaranja i štete dodali i tranzicioni gubici sa negativnim sinergetskim efektima, čime se povratak na nivo razvijenosti iz 1990. teško može dostići prije 2015. godine, dakle, deset godina više od predviđenog roka.
Tranzicija, razvoj i rast
Proces tranzicije političkog i ekonomskog sistema u bivšoj Jugoslaviji pokrenut je u isto vrijeme (1989.) kada i u ostalim socijalističkim državama centralne, istočne i jugoistočne Evrope. Započeti proces tranzicije u BiH, zbog raspada države i nastupajućih sukoba, prekinut je do stupanja na snagu Mirovnog sporazuma. Međutim, ratom prekinuti proces tranzicije tada je nastavljen u potpuno izmijenjenim političkim i ustavno-pravnim okvirima nove države BiH, države sa dva visokoautonomna entiteta.
Računalo se s tim da će proces tranzicije, sa tako radikalnim promjenama u političkom i ekonomskom sistemu, izazvati nemale, ali privremene negativne ekonomske efekte, kroz privremenu stagnaciju ili pad privrednih aktivnosti, gubitak radnih mjesta i poremećaje u socijalnoj sferi. Početna predviđanja su bila da taj proces ne bi trebalo trajati više od pet godina, zavisno od početnog stanja u nacionalnoj ekonomiji, ostvarenog konsenzusa oko odabranog modela tranzicije i već ranije stečenih navika u tržišnoj konkurenciji. Međutim, veoma brzo se pokazalo da će vrijeme tranzicije biti znatno duže, a očekivani gubici biti znatno veći od planiranih, čak i u zemljama koje nisu imale unutrašnjih konflikata.
Među državama nasljednicama bivše SFRJ, države koja je na početku procesa tranzicije proglašavana kao apsolutni favorit i sa potencijalno najkraćim periodom čekanja za ulazak u EU, u evropskim integracijama najuspješnija je bila Slovenija, a po mnogo čemu je najuspješnija i među deset novoprimljenih članica EU27. Ali, dok je na prostoru bivše Jugoslavije trajao rat i međunarodna izolacija, pet centralnoevropskih zemalja, među kojima je i Slovenija kao i tri baltičke bivše sovjetske republike su već prebrodile najteži period tranzicije. Naime, svih pet centralnoevropskih zemalja su stagnaciju ili pad ekonomskih aktivnosti prevazišle u periodu do 1995. godine i krenule putanjom rasta, te prije prijema u EU dostigle ili premašile nivo bruto domaćeg proizvoda (BDP-a) iz godine početka tranzicije. Pet ostalih država na prostoru bivše Jugoslavije, zbog toga što nisu bile u mogućnosti da nastave tranziciju u mirnodopskim i regularnim uslovima, danas su u vremenskom zaostatku od jedne do dvije decenije.
U posljednjoj godini postojanja SR BiH u nekadašnjoj federalnoj državi, statistički je registrovano da je njen društveni proizvod iznosio oko 7.3 mlrd USD ili oko 1,670 USD per capita, odnosno 67% prosječnog društvenog proizvoda po stanovniku tadašnje federalne države što ju je svrstavalo među nerazvijene republike, sa posebnim ekonomskim mjerama savezne države za prevazilaženje ekonomske nerazvijenosti.[5] U upotrebi je bio društveni proizvod, a ne BDP i tako iskazane vrijednosti nisu bile uporedive sa kasnijim veličinama nacionalnih računa iskazanim po SNA metodologiji.
Međutim, u svim novim državama na prostoru bivše Jugoslavije, u procesu tranzicije i evropskih integracija, ukazala se potreba mjerenja rezultata tranzicije i uspostavljanja relativnih odnosa sa novim okruženjem, u čemu je BDP iz 1990. godine uzet kao značajna referentna veličina i polazna vremenska tačka. U svim analizama i statističkim publikacijama sve zemlje u tranziciji su uskladile nacionalne račune sa novom SNA93 metodologijom, što se posebno odnosi na novoprimljene članice EU (Slovenija) i kandidate za prijem (Hrvatska, Makedonija). Na tome je dosta urađeno i u RS i, primjenjujući iste principe i metodologiju, došlo se do relativno pouzdane procjene da je (BDP) SR BiH u 1990. godini iznosio oko 11.1 mlrd USD ili oko 2,540 USD per capita.
Tabela 3. BDP BiH
| RS | FBiH | DBr | BiH | RS | FBiH | DBr | BiH | |
| Miliona KM (tržišne cijene) | – % učešća – | |||||||
| 1990ô | 5,995 | 11,675 | 306 | 17,976 | 33.4 | 64.9 | 1.7 | 100 |
| 1995ô | 1,072 | 2,106 | 52 | 3,230 | 33.2 | 65.2 | 1.6 | 100 |
| 2000 | 3,373 | 8,178 | 238 | 11,789 | 28.4 | 69.8 | 1.9 | 100 |
| 2005 | 5,763 | 10,916 | 449 | 17,128 | 33.6 | 63.7 | 2.6 | 100 |
| 2008 | 8,489 | 15,632 | 568 | 24,689 | 34.4 | 63.3 | 2.4 | 100 |
| 2009 | 8,223 | 15,182 | 550 | 24,004 | 34.3 | 63.4 | 2.3 | 100 |
| Miliona EUR | Miliona USD | |||||||
| 1990ô | 3,061 | 5,962 | 156 | 9,179 | 3,710 | 7,226 | 189 | 11,126 |
| 1995ô | 547 | 1,075 | 27 | 1,649 | 748 | 1,470 | 45 | 2,263 |
| 2000 | 1,725 | 4,181 | 113 | 6,028 | 1,592 | 3,859 | 12 | 5,564 |
| 2005 | 2,947 | 5,581 | 230 | 8,757 | 3,664 | 6,940 | 285 | 10,909 |
| 2008 | 4,340 | 7,993 | 290 | 12,623 | 6,351 | 11,695 | 425 | 18,491 |
| 2009 | 4,204 | 7,763 | 281 | 12,273 | 5,842 | 10,786 | 392 | 17,054 |
ô) procjena (na bazi odnosa DM/USD)
Izvor: Republički zavod za statistiku RS, Banja Luka; Agencija za statistiku BiH; Federalni zavod za statistiku, Sarajevo
Iz raspoložive statističke dokumentacije, kao i na bazi brojnih procjena međunarodnih i domaćih finansijskih institucija i eksperata, došlo se do prihvatljivog podatka da je BDP BiH u 1995. godini iznosio oko 17.6% onog iz 1990. godine, sa približno jednakim procentima za oba entiteta – Republiku Srpsku (RS) i Federaciju BiH (FBiH) u odnosu na baznu 1990. godinu.[6]
U cilju uporedivosti, a zbog nedostatka pouzdanih pokazatelja o obimu i dinamici rasta BDP-a u prvih pet poratnih godina, za period do 2000. godine je izvršena procjena realne dinamike njegovog rasta. Po toj procjeni, BDP RS u 2000. dostigao je 47.7% vrijednosti iz 1990. godine (FBiH – 57.8%, BiH – 54.5%), odnosno, rastao je po visokoj prosječnoj stopi od 22.1%. Međutim, ova ilustracija nema veliku težinu imajući u vidu činjenicu se radi o izuzetno niskim polaznim vrijednostima.
Tek poslije okončanja udarnog talasa privatizacije 2002. godine, provedene sa znatnim negativnim efekatima koje su odabrani model i njegova primjena prouzrokovali, nastupa period nešto stabilnijeg poslovanja u privredi omogućen uređenijom zakonskom regulativom, razvijenijim i efikasnijim institucijama, proširenim ekonomskim prostorom, prepoznatljivom vlasničkom strukturom i, iznad svega, uspostavljanjem pokidanih ekonomskih veza sa regionalnim okruženjem.
U 2008. godini nivo BDP-a RS je bio na 74.5% nivoa iz 1990. godine (FBiH – 81.4%, BiH – 79.7%), a učešće RS u ukupnom BDP-u BiH podignuto je sa 28.4% u 2000. na 33.6% u 2005. i 34.3% u 2009. godini. U periodu 2000-2008. godine u RS je ostvarena prosječna stopa rasta BDP-a od visokih 5.8% (FBiH: 4.3%; BiH: 4.7%), što je znatno više u odnosu na zemlje neposrednog okruženja i jugoistočne Evrope.
Globalna ekonomska kriza i ovdje je prekinula naglašeno uzlaznu dinamiku rasta i u 2009. godini BDP je smanjen za tri odsto u odnosu na prethodnu godinu. Čak i sa veoma visokom dinamikom rasta biće veoma teško do 2015. dostići vrijednost BDP-a iz 1990. godine, što bi zahtijevalo u narednom periodu ostvarenje rasta BDP-a od najmanje 5.5% godišnje. Potrebno je naglasiti da ni jedna zemlja u tranziciji nije primljena u EU, a da nije dostigla nivo BDP-a iz 1990. godine.
Tranzicioni gubici
Da je tranziciju političkog i ekonomskog sistema u BiH, koja je krenula u isto vrijeme kada i u ostalih 16 tranzicionih zemalja, bilo moguće izvršiti u regularnim uslovima, odnosno, da su i u BiH postojali uslovi da se ona kreće po putanji rasta po kojoj se kretao BDP grupe pet centralnoevropskih zemalja CEE5 (Češka, Slovačka, Poljska, Mađarska i Slovenija), među kojima su, dakle, i tri zemlje koje su u toku tranzicije stekle i novi državotvorni subjektivitet (Češka, Poljska, Slovenija), BiH bi u proteklih 20-ak godina ostvarila više nego dvostruko veću vrijednost BDP-a i, kao i druge zemlje, davno premašila nivo razvijenosti iz 1990. godine.[7] To što se tako nije desilo ima svoju cijenu, jer je za proteklih devetnaest godina kumulativno ostvareni BDP RS u stalnim cijenama iznosio 34.3 umjesto mogućih 87.4 mlrd USD, a isto se desilo i u FBiH (73.7 umjesto 170.6 mld. USD). Dakle, u RS je ostvareno svega 39.2% “mogućeg“ BDP-a, odnosno, “izgubljeno“ je oko 50 mlrd USD.
I dalje, samo zbog toga što u proteklih devetnaest godina nije dostignut nivo BDP-a iz 1990. godine, njegova kumulativna vrijednost je umanjena za 34.8 mlrd USD, a zbog toga što je dinamika rasta bila daleko ispod linije po kojoj je rastao BDP grupe zemalja CEE5, izgubljeno je još 18.3 mlrd USD. Iz navedenog proizilazi da je ukupno neostvareni (izgubljeni) BDP u proteklih devetnaest godina tranzicije oko 53 mlrd USD. Istina, ova hipotetička pretpostavka se može podvesti pod pitanje “šta bi bilo kad bi bilo“, ali ona pokazuje dubinu pada koju je doživjela BiH u odnosu na sve zemlje u tranziciji kao i to da ni visoka stopa rasta od skoro pet odsto u posljednjih desetak godina nije bila dovoljna da se taj jaz bitno smanji.
Grafikon 1. GDP CEE and BiH during transition
Izvor: Ekonomski institut a.d. Banja Luka, vlastite kalkulacije
Da bi se istakla dubina problema i težina analizirana je grupa od dvanaest zemalja u tranziciji sa prostora centralne i južne Evrope. U početnoj godini tranzicije (1990.), većina republika bivše Jugoslavije je po nivou ekonomske razvijenosti bila ispred socijalističkih zemalja tadašnje istočne Evrope, izraženo kao relativni odnos prema prosjeku EU15, što pokazuje i grafikon 2.
Prva tri mjesta po BDP-u per capita zauzimale su Slovenija, Hrvatska i Srbija, a ispred BiH su bile samo Češka i Slovačka. Devetnaest godina kasnije odnosi su potpuno drugačiji; Slovenija je zadržala prvo, Hrvatska je na solidnom četvrtom mjestu, a začelje čine Srbija, Makedonija, BiH i Albanija. Relativni nivo razvijenosti (EU=100) su pogoršale samo Srbija (sa 21.2 na 15.1%) i BiH (sa 13.5 na 11.9%).
Kada je BiH u pitanju, obično se zapaža i ističe da je iza nje po većini ekonomskih pokazatelja razvijenosti jedino Albanija. Međutim, BDP per capita u Albaniji u 1990. godini iznosio je samo 3.5% prosjeka EU15, a BiH četiri puta više, odnosno 13.5%. Ali, zbog toga što je u odnosu na 1990. godinu Albanija svoj BDP skoro udvostručila (189.6%) ona je relativni nivo podigla na 10% prosjeka EU15, a u istom periodu BiH se spustila na 11.3%.
Pođe li se od realne i prihvatljive pretpostavke da su dinamika i ekonomski efekti koje je u tranziciji ostvarila grupa CEE5 zemalja ono što bi se moglo nazvati “normalna“ tranzicija, sa očekivanim negativnim i pozitivnim efektima, onda bi se moglo zaključiti da bi ostale zemlje u tranziciji, da nisu bile zahvaćene negativnim političkim i ratnim sukobima, ostvarile približno istu dinamiku rasta i tranzicione efekte.
Grafikon 2. GDP 1990-2009
Međutim, pokazatelji iz tabele 4. govore o veoma raznolikim putanjama odvijanja tranzicije kao i velikim razlikama u dubini početnog pada BDP-a. Većina zemalja je već 1992. ili 1993. godine zaustavila pad BDP-a (osim Bugarske, Makedonije i BiH), ali je povratak na nivo iz 1990. trajao znatno duže, od četiri godine u Sloveniji do dvanaest u Rumuniji, s tim da su Srbija i BiH i danas daleko ispod tog nivoa. Do 2004. godine deset zemalja u tranziciji premašilo je relativni nivo BDP-a po stanovniku iz 1990. godine, a ispod tog nivoa su ostale BiH i Srbija.
Ekstremno nepovoljni uslovi na prostoru bivše Jugoslavije početkom devedestih godina izazvali su ogromne ekonomske gubitke jer su zaustavili proces tranzicije, a njen nastavak je uslijedio u neuporedivo nepovoljnijem okruženju. Primjer Slovenije, koja je uspjela da izbjegne sudbinu ostalih SFRJ republika i da se uključi u grupu vodećih zemalja u tranziciji, pa čak da bude i lider u toj grupi, daje za pravo da se zaključi da bi u normalnim uslovima i ostale republike ostvarile uzlaznu krivulju rasta BDP-a.
U prvoj koloni tabele 5. date su “ukalkulisane“ vrijednosti pada BDP-a u prvih pet godina tranzicije, odnosno vrijeme pada i povratka na početne vrijednosti BDP-a, izračunate na bazi prosjeka grupe CEE5. Po tome, cijena tranzicije za grupu CEE5 je iznosila oko 61 mlrd USD ili oko 7.1% petostruke vrijednosti BDP-a iz 1990. godine. Međutim, taj nivo “ukalkulisanih“ gubitaka (oko 7%) nije ostvarila ni jedna država iz tabele 5., pa ni Slovenija (8.8%), a od ostalih gubici u prvih pet godina tranzicije su bili dva puta veći od kod Bugarske, šest puta kod Srbije, i čak 8.5 puta kod RS i FBiH.
Tabela 5. Kretanje BDP-a u periodu tranzicije (ekonomski efekti tranzicije – tranzicioni gubici)
| Ukalkulisani pad BDP1990-1995 (≈7%) | Ostvareni BDP minusmogući BDP | Ostvareni BDPMogući BDP | Neostvareni BDPMogući BDP | |
| – Mlrd USD – | – % – | |||
| CEE 5 | -61.3 | 0 | 100 | 0 |
| Češka | -13.2 | -109.5 | 88.0 | -12.0 |
| Mađarska | -13.1 | -98.0 | 89.2 | -10.8 |
| Poljska | -23.0 | +235.1 | 114.8 | +14.8 |
| Slovačka | -5.8 | -19.2 | 95.2 | -14.8 |
| Slovenija | -6.4 | -8.4 | 98.1 | -11.9 |
| Bugarska | -7.4 | -112.3 | 77.9 | -22.1 |
| Rumunija | -13.7 | -188.7 | 80.1 | -19.9 |
| Albanija | -0.8 | -1.6 | 97.0 | -3.0 |
| Hrvatska | -10.4 | -188.8 | 73.6 | -26.4 |
| Makedonija | -1.5 | -20.8 | 80.1 | -19.9 |
| Srbija | -11.6 | -396.5 | 50.2 | -49.8 |
| FBiH | -2.6 | -97.0 | 43.2 | -56.8 |
| RS | -1.3 | -53.1 | 39.6 | -60.4 |
Izvor: United Nations Statistics Division – National Accounts Statistics database, IMF-World Economic Outlook, Ostober 2010., Republički zavod za statistiku; Banja Luka, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo
Ukupno uzevši, iz tabele 5. i grafikona 2. se vidi da je do kraja 2009. godine najbolje rezultate u tranziciji ostvarila Poljska, koja je u velikoj mjeri uticala na visoku dinamiku rasta grupe CEE5 i za nju se može reći da je u potpunosti nadoknadila početne tranzicione gubitke i čak ostvarila suficit od 14.8%. Sve ostale navedene zemlje su bile manje uspješne od prosjeka CEE5 što ih je koštalo gubitka BDP-a, kumulativno mogućeg za dvadeset godina, od 1.9% u Sloveniji, 19.9% u Rumuniji i Makedoniji, pa do 49.8% u Srbiji i čak 56.8% u FBiH i 60.4% u RS.
Zaključak
Hipotetički procijenjeni tranzicioni gubici za jedanaest zemalja zbirno iznose oko 1,294 mlrd USD (cijene iz 1990. godine), od čega se 58.4% odnosi na Srbiju (396.5 mlrd. USD), Hrvatsku (188.8 mlrd. USD), BiH (150.2 mlrd. USD) i Makedoniju (20.8 mlrd. USD). Očigledno, cijena tranzicije, prekinute raspadom države i ratnim sukobima, je višestruko povećana, a vrijeme dovršetka pomjereno za skoro dvije decenije. Kao posljedica toga, ove zemlje su se našle na začelju liste za prijem u EU. I, što je posebno nepovoljno, BiH je još daleko ispod nivoa BDP-a iz 1990. godine i ukoliko ne ostvare u skorijoj budućnosti veoma visoke stope rasta, ti gubici i zaostajanje za ostalim zemljama i članicama EU27 će i dalje rasti.
Literatura i izvori
Coats W., Škreb M.: Deset godina tranzicije, Pregledi –Hrvatska narodna banka, Zagreb 2002.
Izvještaj o napretku Bosne i Hercegovine u 2010. godini, Evropska komisija, Brisel, 2010
Jakšić, D.: Republika Srpska/BiH – obnova i tranzicija u postdejtonskim uslovima, Naučni skup: “Republika Srpska – deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma“, ANURS, Banja Luka, 2005.
Međunarodna pomoć Bosni i Hercegovini 1996-2002. godine, Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Ministarstvo za ekonomske odnose i koordinaciju RS; Ministarstvo finansija FBiH
Mervar A. Ekonomski rast i zemlje u tranziciji, Privredna kretanja i ekonomska politika broj 92., Zagreb 2002.
Pridruživanje Hrvatske Evropskoj uniji – izazovi sudjelovanja, Institut za javne finansije, Fridrih Ebert Štiftung, Zagreb 2006.
Publikacije Republičkog zavoda za statistiku RS Banja Luka; Agencije za statistiku BiH; Federalnog zavod za statistiku Sarajevo
Republika Srpska – 15 godina postojanja i razvoja, Akademija nauka Republike Srpske, Naučni skup, knjiga XII, Banja Luka 2007
Strategija za Bosnu i Hercegovinu 2010 – 2013, EBRD, London, 2010.
The Global Competitiveness Report 2010-2011., World Economic Forum, Geneve 2010
World Economic Outlook, United Nations Statistics Division – National Accounts (SNA) , October 2010
Zubović, J.: Razvoj privrede zasnovan na ulaganjima u ljudske resurse i stranim investicijama, Institut ekonomskih nauka, Beograd 2010.
[1] Duško Jakšić, savjetnik premijera, Vlada Republike Srpske
[2] Nebojša Bomeštar, Senior assistant, Economics institute a.d. Banja Luka
[3] U tranzicone zemlje se svrstava pet centralnoevropskih (Češka, Slovačka, Slovenija, Mađarska, Poljska), tri baltičke (Estonija, Letonija, Litvanija), osam južnoevropskih balkanskih zemalja (Albanija, Bugarska, Hrvatska, Crna Gora, BiH, Makedonija, Srbija i Rumunija), te Moldavija i tri istočnoevropske zemlje (Ukrajina, Bjelorusija i Rusija).
[4] Prva donatorska konferencija za poslijeratnu obnovu BiH, na kojoj je prikupljeno 1.23 miliona USD pomoći, održana je u Briselu početkom 1996. godine, dok je posljednja održana u Briselu u maju 1999. godine kada je prikupljeno preko milijardu USD.
[5] U odnosu na Sloveniju, tada najrazvijeniju republiku bivše Jugoslavije, društveni proizvod po stanovniku u 1990. godini je bio tri puta manji (1990: BiH – 67% prosjeka SFRJ, Slovenija – 205%). Ovaj podatak je bitan zbog pretvaranja tadašnjeg društvenog proizvoda u sveobuhvatniji BDP, obračunat po sistemu nacionalnih računa – SNA 93. Naime, za Sloveniju, koja je 2004. godine postala članica EU27 i uvela valutu evro, za 1990. godinu se iskazuje BDP u vrijednosti od 17.5 mlrd USD ili 1.56 puta veći od registrovanog društvenog proizvoda (Eurostat, UNSTAT, IMF). Približno isti odnos se registruje i kod BDP-a za Hrvatsku i Srbiju. U brojnim analizama tretiran je i BDP BiH u 1990. godini i on dosta varira, a kreće se u rasponu između 11 i 13 mlrd USD.
[6] U 1995. godini, kada je BDP BiH pao na najniži nivo (17.6% iz 1990.) u svim zemljama u tranziciji on se ubrzano približavao nivou iz 1990.: CEE5 – 99.7%, Slovenija – 97.0%, Bugarska 87.0%, Rumunija – 89.7%, Makedonija – 85.3%, Hrvatska – 72.5%, Albanija – 87.8%. Jedino je Srbija bila na niskih 47.9%.
[7] Pet centralnoevropskih zemalja poznatih kao CEE5 grupa (Češka, Slovačka, Mađarska, Poljska i Slovenija), zajedno su ostvarile rast BDP-a u periodu 1990-2009. godina od 166.1.% ili 2.7.% prosječno u tom devetnaestogodišnjem periodu (Češka 138.0%, Mađarska 131.3%, Poljska 204.1%, Slovačka 168.8% i Slovenija 154.7%). Ova petočlana grupa je već 1995. godine izašla iz zone tranzicionih gubitaka i od 1995. do 2009. godine ostvarila prosječnu stopu rasta od 3.7%. U EU15 BDP (po stalnim cijenama) u periodu 1990-2009. je porastao za 137.3% (stopa rasta 1.7%) i u periodu 1995-2009. za 127.1%.
Izvor: IMF – World Economic Outlook, October 2010: United Nations Statistics Division – National Accounts (SNA)
Zakljucak je netacan,tacnije delimicno je tacan…
Cilj je pogresno targetiran tj. dostizanje BDP evropskih drzava. To je sada valjda nesporna cinjenica i pravi zakljucak ce se doneti nakon redukcije BDP drzava EU. Realnost nova tek nastaje ali svakako da su drzave bivse SFRJ blize realnosti …
Realnost je negde na nivou drzava BRIK-a sa tendencijom priblizavanja gornjem piku… U proseku….