Ljiljana Jović: Republika Srpska pod udarom drugog talasa krize

Prvi udar globalne recesije na Republiku Srpsku  odrazio se tokom 2009 kada je došlo do pada BDP za 3% da bi u narednoj godini bilježila rast od 0,8%.

Tabela1. Bruto društveni proizvod u Republici Srpskoj

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske, Ovo je Republika Srpska, 2011, p. 25

Pozitivni trendovi rasta BDP-a koji su započeli u drugom kvartalu 2010. nastavili su se i u 2011. godini, gdje je u prva dva kvartala došlo do rasta u iznosu od 1.5% u odnosu na isti period prethodne godine, da bi rast usporio u trećem kvartalu na 0.7% u odnosu na prethodnu godinu i opasno se približio negativnim vrijednostima u posljednjem kvartalu 2011. godine, kada je iznosio samo 0.2%[1].

Rast je zabilježen u većini privrednih djelatnosti, što se smatra posljedicom rasta inostrane tražnje. U toku 2010. godine izvoz je povećan za 18.5%, a prema procjenama za 2011. godinu smatra se da je u prvih deset mjeseci povećan dodatno za isti iznos. Obzirom na činjenicu da se radi o procjeni, te da još uvijek nisu objavljeni agregatni pokazatelji za 2011.g., potrebno je napomenuti da usporavanje rasta u posljednja dva kvartala 2011. godine vjerovatno imalo  negativan uticaj na spoljnotrgovinsku razmjenu.  Kretanja BDP krajem 2011.g. ukazuju da je  došlo do udara drugog kriznog talasa na Srpsku.

Nepovoljni trendovi su nastavljeni i u toku 2012.g. Prema Republičkom zavodu za statistiku[2] Republike Srpske industrijska  proizvodnja ostvarena u aprilu ove godine manja je u odnosu na mart za 5,2%, dok je  u odnosu na prosječnu mjesečnu proizvodnju prethodne godine manja za 8,1%.  Razmjena sa inostranstvom je iznosila 2,11 milijardi KM, pri čemu je izvoz 738,6 miliona, a uvoz 1,37 milijardi KM pa je zabilježen spoljnotrgovinski deficit od  641 milion KM pri čemu je pokrivenost uvoza izvozom 56.5%. U odnosu na isti period prethodne godine izvoz je smanjen za 6,9% a uvoz povećan za 4,8%. U strukturi izvoza najviše učestvuje Italija (16,3%), Srbija (16,1%), zatim Hrvatska (13,8%), dok u stukturi uvoza prednjači Rusija (23,1%), Srbija (17%) i zemlje koje spadaju u kategoriju ostalih (10,5%).

Za prva četiri mjeseca 2012.  prosječna plata iznosi 817 KM, u odnosu na isti period prethodne godine nominalno je  povećana za 1.8% ali je realno manja za 0,5%.  Savez sindikata  Republike Srpske upozorava da prosječna plata nikada nije bila manja jer može da pokrije samo 45,55 % proizvoda i usluga uključenih u sindikalnu potrošačku korpu za četvoročlanu porodicu koja u aprilu ove godine iznosi 1793 KM. Indeks potrošačkih cijena za period januar-april 2012.g. je za 2,3% viši u odnosu za isti period prethodne godine. Isto tako, broj nezaposlenih raste. U 2011.g. anketna stopa nezaposlenosti je iznosila 24,5%, a samo u prva tri mjeseca 2012.g. evidentirano je 10 220 radnika koja su ostala bez posla, tako da je ukupan broj nezaposlenih 156 000 (prema zvaničnoj statistici krajem 2010.g. bilo je 145 620 nezaposlenih)

Povećanje prosječne plate, zajedno sa dodatnim naporom službenika Poreske uprave na naplati prihoda uticalo je na povećanje naplaćene sume prihoda od poreza. S druge strane, smanjenje izvoza a povećavanje uvoza uticalo je i na smanjenje povrata PDV –za 4% manje u odnosu na isti period lani na nivou cjelokupne BIH.[3] S druge strane, na račun Uprave za indirektno oporezivanje prikupljeno je 9 miliona KM više u odnosu na period januar-april  2011.g.

U prva četiri mjeseca, prema podacima Poreske uprave RS[4], na račun javnih prihoda Republike Srpske  uplaćeno je 2% više sredstava u odnosu na isti period prethodne godine. Najviše povećanje se bilježi kod poreza na dohodak  i to za 17%. Ovo povećanje je pratilo i povećanje naplate doprinosa koja je u ovoj godini povećana  prosjeku za 5% u odnosu na prethodnu godinu.

Ovakvo povećavanje javnih prihoda u teškim ekonomskim okolnostima više je nego nedovoljno da bi nosioci ekonomske politike mogli efikasnije uticati na ekonomska kretanja i obezbijediti povoljniju socijalnu sliku u zemlji.  Monetarna politika se vodi na nivou zajedničke države i to po sistemu valutnog odbora pri čemu je domaća valuta vezana za Evro. Nadležnost za uređivanje indirektnih poreza i vođenje carinske politike takođe je centralizovana, tako da Republika Srpska ne može samostalno, u funkciji vlastitog razvoja,  da uređuje ovu oblast. Kako su instrumenti za ekonomsko upravljanje značajno suženi, preostalo je zaduživanje.

Vlada Republike Srpske je pred Skupštinu iznijela prijedlog politike zaduživanja u naredne dvije godine. [5]Ukupan dug Republike zaključno sa 31.12.2011.g. iznosio je 4.234,76 miliona KM ili oko 48,10% BDP- u odnosu na procijenjeni BDP za 2011.g. Javni dug (ukupan dug umanjen za dugove javnih preduzeća i Investiciono-razvojne banke) iznosio bi oko 40,37%. Trenutno je Srpska prema kriterijumima MMF i Svjetske banke srednje zadužena zemlja. Pri ovome je valutna struktura duga takva da je samo 38,91%  ukupnog duga u domaćoj valuti, slijede EUR-29,07%, SDR-21.98% te USD-4,38%. Od ukupnog iznosa 50,35% stranih kredita otplaćuje po promjenjivim uslovima. Sa stanovišta faza otplate 61,48% duga je u grace periodu, a preostalih 38,52% u otplati.

Vlada predlaže da se u naredne dvije godine dozvoli novo zaduživanje u iznosu od 4.183,71 miliona KM, pri čemu na zaduživanje za infrastrukturu otpada 3.177,78 miliona KM, za javnu budžetsku potrošnju  166,41 milion KM, privredne djelatnosti 159,50 miliona, a za zaostale obaveze, tekuću likvidnost, adaptaciju i rekonstrukciju objekata  120 miliona KM.

Na osnovu projektovanih makroekonomskih indikatora i prema nacrtu novog Zakona o zaduživanju, dugu i garancijama,[6]ukupno zaduženje ne smije na kraju fiskalne godine preći 60% projektovanog BDP za tu godinu, odnosno javni dug  ne smije na biti veći od 55% projektovanog BDP za tekuću godinu.

Ukoliko Skupština prihvati predložena dokumenta, deficit javnog sektora u RS će značajno porasti. Rast deficita javnih finansija nije ni novo ni neuobičajeno rješenje u usmjeravanju privrednih tokova, posebno u situaciji pada privredne aktivnosti i nagomilavanje potreba za budžetskim rashodima. Međutim, zaduživanje sa sobom uvijek nosi opasnost od pretjerane eskalacije javnog duga i problema sa otplatom. Ukoliko su projekti za koje se planira uzimanje sredstava dobro odabrani u smislu da mogu iz ostvarenih prihoda otplaćivati kredite i ukoliko se ispune očekivanja o rastu BDP, ovakva opasnost bila bi svedena u razumne okvire.

Privredna predviđanja za zemlje u okruženju i druge značajne spoljnotrgovinske partnere Srpske nisu optimistična, izgleda da se u dogledno vrijeme ne može računati na rast inostrane tražnje, Hrvatska kao jedan od značajnih spoljnotrgovinskih partnera ulazi u Evropsku uniju i razmjena sa njom će podlijegati rigoroznijim pravilima, nije relano očekivati ni rast doznaka iz inostranstva, a finansijski sektor dominantno oslonjen na strane banke postaje sve oprezniji očekujući  rješenje grčke krize i problema u evro-zoni. Kriza se brzo i posredstvom niza kanala preliva iz jedne u drugu zemlju u globalizovanom svijetu. Sigurno je da nosiocima ekonomske politike nije lako i da će efekti ovakvih kretanja u okruženju zahtijevati dosta vremena i dodatnih napora da budu ublaženi.