ZBORNIK RADOVA ,,SAVREMENO ZADRUGARSTVO U SRBIJI’’ (1.): Spašavanje sela i države kroz zadružno udruživanje

Naučnog društva ekonomista Srbije, član je i Konventa EU – Mreže za ruralni razvoj EU u Srbiji i Član Nacionalnog tima za preporod sela Srbije;

UN PROGLASILE 2025. MEĐUNARODNU GODINU ZADRUGA!

Generalna skupština UN je proglasila 2025. za Međunarodnu godinu zadruga koja se obeležava pod temom „Zadruge grade bolјi svet’’!

Tema naglašava trajni globalni uticaj zadruga i naglašava da je zadružni model  klјučno rešenje za rešavanje različitih globalnih izazova. Pored toga,  naglašava značajnu ulogu koju zadruge imaju u unapređenju implementacije Cilјeva održivog razvoja do 2030. godine.

U svojoj rezoluciji, Generalna skupština UN preporučuje načine za proslavu godine i podstiče sve države članice UN, sistem Ujedinjenih nacija i relevantne zainteresovane strane da iskoriste ovaj događaj za promovisanje doprinosa zadruga društvenom i  ekonomskom razvoju. Između ostalog, Generalna skupština UN poziva države članice da razmotre osnivanje nacionalnih komiteta za koordinaciju i pripremu za sve aktivnosti 2025.godine.

Inovativni doprinosi zadruga za održivi razvoj biće od klјučnog značaja za ubrzanje napretka u postizanju cilјeva održivog razvoja kako se približavamo 2030. godini“, rekao je Li Junhua,  podsekretar Ujedinjenih nacija. Odelјenje za ekonomske i socijalne poslove. „Druga Međunarodna  godina zadruga’’ biće prilika da se mobilišu sve zainteresovane strane da podrže i prošire zadruge svuda, jačajući njihov doprinos bolјem svetu.

Zadrugarstvo, visoko patriotski čin!

      Rezime: Oživlјavanje zadrugarstva, je visokopatriotski čin. Reč je o misiji za spas sela Srbije, pogotovu u brdsko-planinskim i pograničnim područjima, gde prazan prostor predstavlјa izazov za nezvane goste. Zadruge su pogodan organizacioni oblik da, uz bolјu infrastrukturu, školu, ambulantu, poštu i crkvu zadržimo deo seoskog stanovništva koje namerava da ode iz tih sredina. Poražavajuće je da od 4.720 sela u Srbiji – 1.200  je u fazi odumiranja i nestaće za jednu deceniju, Procena Republičkog zavoda za statistiku je da će u Srbiji do 2050. godini sa mape ukupno nestati oko 3.000 naselјenih mesta, odnosno sela. Inače, Srbija već danas nema više sela, jer, su ona ugašena po Ustavu. Osnivanje novih zadruga i revitalizacija postojećih, dakle, ima geopolitički – strateški i regionalni značaj. Tipično za zemlјoradničko zadrugarstvo u razvijenim zemlјama Evrope jeste praksa da je gotovo svaki farmer član jedne ili više zadružnih asocijacija – kooperativa.

     Od polovine XIX veka, u Evropi nastaju prvi vidovi zadružnog organizovanja, pre svega, zanatlija, a zatim i zemlјoradnika. U teoriji zadružnog pokreta, može se izdvojiti više tipova zadružnog organizovanja, međutim, tri osnovna pravca su uticala i na zadružno organizovanje na našim prostorima, i to: kada je reč o istoriji zadrugarstva i zadružnog pokreta u Srbiji, od nastanka do danas. Misli se, pre svega, na istoriju zemlјoradničkog zadrugarstva, jer je Srbija zemlјa bogate zadružne istorije i tradicije. Od pokretanja akcije ,,500 zadruga u 500 sela”, 2017. godine do sredine 2020.godine, vraćen je duh zadrugarstva u Srbiji i osnovano je 1.100 novih zadruga. Problem sela bio bi nerešen kada bi svako selo, odnosno zadruga u njemu dobili po jednu malu fabriku za preradu sirovina proizvedenih u agraru. Tu bi se zaposlili lјudii imali bi mesečna primanja za život. Otvaranjem malih pogona, sela bila dobila i prodavnice. A u Srbiji svako četvrto selo, ili više od 1.000 lјih dans nema ni prodavnicu! Prerađivačka industrija nestala je u selima Srbije posle plјačkaške privatizacije koja je obavlјena uz pomoć države, nakon demokratskih promena 2000. godine.

      Država je prvi put posle sedam decenija pomogla rad 207 zadruga sa 2,2 milijarde dinara, posle 2017. godine.  Cilј je da se zaustavi iselјavanje iz sela, da bi ona opstala i ostala. Srbija je danas država sa 200.000 praznih kuća u selima. Zahvalјujući akcijii ministarstva za brigu o selu, do aprila 2024. godine dosadašnjim beskućnicima starosti do 45 godina država je kupila, odnosno poklonila, 2.750 kuća u selima. Tako su sela dobila i oko 10.000 novih stanovnika. Ako se to uporedi recimo, sa opštinom Crna Trava sa juga Srbije koja ima samo 1.000 žitelјa, onda je to desetak novih sela. Procene su da će se do kraja 2024.godine u selima Srbije onima bez ,,krova nad glavom’’ ukupni biti dodelјeno 3.000 praznih kuća!Taj plan je premađen pre kraja 2024.godine jer je već početkomk oktobra bilo dodelјeno čak 30309 ku ća onkima koji suprvi ptu rešavali sgambeni problem!

     Sve to ukazuje da je sumorna slika sela, odnosno naselјenih mesta u Srbiji danas. Inače, Srbija je već danas država bez sela, jer u Ustavu piše da su to naselјena mesta! Da bi sela opstala i ostala potrebno je zaustaviti iselјavanje, a žitelјi sela treba da se udruže. U suprotnom ne da će propasti, nego će nestati! Poješće ih velike multinacionalne kompanije. Samo udruženi, uz pomoć zadruga, kooperativa ili kako god ih nazovemo, mogu da obezbede bolјitak sebi i polјoprivredi Srbije.

      Jer, obećanja političara su bila jedno, ali za protekle tri i po decenije, kada agrar se u Srbiji  razvijao samo po stopi od 0,45 odsto! Važeća strategija, doneta je 2014. godine, treba da važi do kraja jula 2024. godine, predviđala je  godišnji rast od 9,1 odsto, ili u lošijim godinama da to bude 6,1 odsto. To je bilo nerealno, netačno i neostvarivo! Na  Stratesgije kojoj je validnost produžena do kraja 2024. Godine, zbotg toga što je u toku irzada novog Ustava za polјoprivredu, a to je strategija. Na osnovu analiza strategije  od 2014. do 2024. godine ukupann rast polјosprivrede u protekloj deceniji bio je samo 1,7 odsto! Odnosno godišnji rast je bio 0,17 odsto. Pokazalo se da je to bio nerealna, netačan i previše loš, askup dokument! Takvu strategiju napisalo je 240 eksperata iz Srbije  na 145 strana. Za taj loše urađeni posao sebe su častli sa 8,2 miliona dolara ino donacija dobijenih od nekoliko evropskih država. Takvu strategiju usvojila je Vlada Srbije 31. jula 2014. godine. Ona i danas kao validna stoji u fiokama 16 ministra polјoprivrede u Vladi Srbije od 2000. godine. Ali, u praksi se neostvaruje! To što piše u njoj bile su samo nerealne želјe kreatora agroekonomske politike, da bi političarima u predizbornim kampanjama pozakazali i naše nerealne mogućnosti. Bar za današnje vreme! A, vrednost agrarne proizvodnje po jednim hektaru je samo 1.200 evra, dok ukupna agrarna proizvodnja u Srbiji nikada nije prešla vrednost od 5,6 milijardi evra godišnje! Zato se i spasavanje sela države vidi u zadružnom udruživanju!

      Ipak, Zadružni savez Srbije  očekuje bolјitak u budućnosti kroz udruživanje.  U njemu danas postoji 5.127 svih vrsta zadruga, od kojih je ponajviše zemlјoradničkih. Zadružni savez Srbije osnovan je je davne 1895.godine, a samo godinu dana posle osnivanja prvih zadruga u Srbiji ,,Vranovo’’, i ,,Azanja’’! Slika Srbije danas je i da se ne sprovodi agrarni Ustav, a to je Strategija o razvoju agrara, koja važi do kraja jula 2024. godine. Evo i njenih katastrofalnih rezultata u praksi. Jer, za poslednje tri i po decenije agrar Srbije se sve do pojave bolesti Korone 19, godišnje razvijao po stopi od samo 0,45 odsto. Strategija je predviđala godišnji rast agara od 9,1 osto, odnosno u lošijim godinama da če to biti bar6,1 odsto. Umesto rasta, to je strategija pada, pa agrar ima pad proizvodnje i država mora da uvozi hranu!

Strategija pada u procentima

2014. godine                          +  2,00                              odsto

2015. godina                          –  7,70                              odsto

2016. godina                           + 7,70                             odsto

2017. godina                          – 11,40                             odsto

2018. godina                        + 15,10                            odsto

2019. godina                          – 1,70                             odsto

2020. godina                           + 2,20                             odsto

2021. godina                            – 5,70                             odsto

2022. godina                           – 7,80                              odsto

2023. godina                            + 9,0                             odsto

2024. godina, očekuje se          + 6,0                             odsto

Klјučne reči: oživlјavanje zadrugarstva, nestajanja sela, nove zadruge, udruživanje, spas sela i države…

RESUME

COLLECTION OF PAPERS „CONTEMPORARY COOPERATIVISM IN SERBIA“
Saving villages and the state through cooperative association

Banislav Gulan

Member of the National team for the revival of villages in Serbia. Scientific Society of Economists of Serbia and the EU Rural Development Network in Serbia

     Summary: The revival of cooperativism is a highly patriotic act. It’s a mission to save the villages of Serbia, especially in mountainous and border areas, where empty spaces present a challenge for unwelcome guests. Cooperatives are a suitable organizational form to, with better infrastructure, schools, clinics, post offices, and churches, keep a portion of the rural population that intends to leave these areas. It’s disheartening that out of 4,720 villages in Serbia – 1,200 are in the process of dying out and will disappear within a decade. The estimate of the Republic Statistical Office is that by 2050, about 3,000 inhabited places, or villages, will completely disappear from the map of Serbia. Moreover, Serbia today no longer has „villages“ per se, as they have already been extinguished according to the Constitution. Establishing new cooperatives and revitalizing existing ones, therefore, has geopolitical – strategic and regional significance. A typical feature of agricultural cooperativism in developed European countries is the practice that almost every farmer is a member of one or more cooperative associations.

     Since the mid-19th century, the first forms of cooperative organization began to emerge in Europe, first among craftsmen, and then among farmers. In the theory of the cooperative movement, various types of cooperative organization can be distinguished, but three main directions have influenced cooperative organization in our region, particularly when it comes to the history of cooperativism and the cooperative movement in Serbia, from its origins to the present day. This primarily refers to the history of agricultural cooperativism, as Serbia is a country with a rich cooperative history and tradition. Since the launch of the „500 cooperatives in 500 villages“ campaign in 2017 until mid-2020, the spirit of cooperativism has been revived in Serbia with 1,100 new cooperatives founded. The problem of villages would remain unresolved if every village, or cooperative within, received a small factory for processing raw materials produced in agriculture. This would create jobs and monthly incomes. With the opening of small factories, villages would also gain shops. And in Serbia today, every fourth village, or over 1,000 of them, doesn’t even have a shop! The processing industry disappeared from the villages of Serbia after the plundering privatization carried out with the help of the state, following the democratic changes in 2000. For the first time in seven decades, the state assisted the work of 207 cooperatives with 2.2 billion dinars after 2017. The goal is to stop the exodus from villages to ensure their survival. Serbia is today a country with 200,000 empty houses in villages. Thanks to the actions of the ministry responsible for village welfare, by April 2024, 2,750 houses in villages have been purchased, or gifted, to previously homeless individuals up to 45 years of age, bringing about 10,000 new residents to villages. If compared, for instance, with the municipality of Crna Trava in the south of Serbia, which has only 1,000 inhabitants, this is equivalent to a dozen new villages. Estimates are that by the end of 2024, a total of 3,000 empty houses will have been allocated to those „without a roof over their head“ in Serbian villages! All this indicates that the bleak picture of villages, or populated places in Serbia today. In fact, Serbia is already a country without villages, as the Constitution states they are „populated places“! To ensure villages survive and remain, it’s necessary to stop the exodus, and the residents of villages need to unite. Otherwise, not only will they fail, but they will disappear! They’ll be swallowed by large multinational companies. Only united, with the help of cooperatives, cooperatives, or whatever we call them, can they ensure welfare for themselves and the agriculture of Serbia. Because the promises of politicians were one thing, but over the past three decades, agriculture in Serbia has developed at a rate of only 0.45%! The current strategy, adopted in 2014 and valid until the end of July 2024, envisaged an annual growth rate of 9.1%, or at least 6.1% in worse years. This was unrealistic, incorrect, and unachievable! Such a strategy was written by 240 experts on 145 pages. They awarded themselves with $8.2 million in donations received from several European countries for this poorly executed job. The Government of Serbia adopted this strategy on 31st july 2014. It still stands valid in the drawers of 14 Ministers of Agriculture in the Government of Serbia since 2000. But in practice, it is not implemented! What is written in it were just the unrealistic desires of the creators of agricultural economic policy, to showcase our unrealistic capabilities to politicians in election campaigns. At least for today’s times! And, the value of agricultural production per hectare is only 1,200 euros, while the total agricultural production in Serbia has never exceeded the value of 5.6 billion euros annually! Therefore, the salvation of villages and the state is seen in cooperative association! Nevertheless, the Cooperative Union of Serbia expects better prospects in the future through association. Today, it has 5,127 cooperatives of all kinds, most of which are agricultural. The Cooperative Union of Serbia was founded back in 1895, just a year after the founding of the first cooperatives in Serbia, „Vranovo“, and „Azanja“! The picture of Serbia today is also about not implementing the Agricultural Constitution, which is the Strategy for Agricultural Development, valid until the end of July 2024. Here are its catastrophic results in practice. Because, for the last three and a half decades, agriculture in Serbia has been developing annually at a rate of only 0.45%. The strategy envisioned an annual growth of agriculture by 9.1%, or at least 6.1% in worse years. Instead of growth, this is a strategy of decline, and agriculture experiences a drop in production, forcing the state to import food.

Strategy of Decline in Percentages

2014. +2.00%
2015. -7.70%
2016. +7.70%
2017. -11.40%
2018. +15.10%
2019.         -1.70%
2020. +2.20%
2021. -5.70%
2022. -7.80%
2023. +9.0%?
2024. +6.0%?
Keywords: revival of cooperativism, disappearing villages, new cooperatives, association, salvation of villages and the state…

     Klјučna uloga savremenog zadrugarstva

     Savremeno zadrugarstvo zasniva se na principima utvrđenim 1995. godine na kongresu u Mančesteru, koji predstavlјaju osnovu za razvoj i funkcionisanje zadruga. Zadruge imaju značajnu ulogu u ekonomskom razvoju ruralnih područja i doprinose socijalnoj stabilnosti. Klјučni izazovi uklјučuju suočavanje sa smanjenjem polјoprivredne proizvodnje i sivom ekonomijom koja ugrožava regularne tržišne tokove.

Tridesetih godina 20. veka, sićevački zadrugari su na svom zadružnom domu ispisali geslo koje je i danas aktuelno, a glasi ,,UDRUŽIVANјE JE ZAKON ŽIVOTA NA KOME SE TEMELjI SVEKOLIKI NAPREDAK’’!

Suočavanje sa ovim problemima zahteva efikasne politike i reintegraciju ekonomskih aktivnosti u zakonski regulisani sistem. Podrška malim proizvođačima kroz zaštitne mere je esencijalna za omogućavanje stabilnosti i konkurentnosti na tržištu.

     Obrazovanje i kvalifikacija stanovništva u ruralnim područjima klјučni su za primenu novih tehnologija i unapređenje rada zadruga. Efikasan tehnološki transfer i moderni marketinški pristupi su vitalni za povećanje konkurentnosti i uspeh zadruga.

     Zadruge su demokratske institucije koje promovišu ravnopravno učešće članova u upravlјanju i odlučivanju, podstičući zajednički rad, solidarnost i međusobnu podršku. One omogućavaju smanjenje troškova i povećanje zarada, i predstavlјaju klјučan element u lancu proizvodnje i distribucije.

Svet i zadruge…

     Udružianje danas predstavlјa snažnu ekonomsku okosnicu u ekonomijama razvijenih zemalјa u svetu, a udružuju se i farmeri koji poseduju po nekoliko hilјada hektara zemlјe i ne mali kapital. Koliko je udruživanje značajan svetski proces i trend za visokih respekt najbolјe ilustruje sledeći podaci: na planeti Zemlјi udruženo je i posluije blizu milijarda zadrugara koji su organizovani u 750.000 zadruga! Procenjuje se da je oko tri milijarde lјudi povezano, na razne načine,, sa radom zadrrua. Jer, one obezbeđuju više od 100 milioamn poslvoa širom sveta,, što je za 20 odsto više od multinacionalnih korporacija. To znači da se savremeNјoi svet na može ni zamisliti bez zadruga i zadrugarstva. Veliki su na berzama, trguju i uvećavaju svoj kapital, a mali moraju i da se udružuju (Jer, samo u Srbiji ima 217.623 mala proizvođača sa posedom do dva hektara zemlјe! Nјive su u Srbiji rascepkane u 19 miliona parcela!)

• U SAD energetska preduzeća su zadruge. Svaki četvrti građanin je član neke zadruge. Približno trećina agrarnih proizvoda u SAD trgvuje se preko  3.500 zemlјoradničkih zadruga;
• U Kanadi četiri od deset Kanađana su članovi neke od zadruga. U Kanadi zadruge i kreditni savezi zapošlјavaju više od 155.000 lјudi!
• U Japanu je svaka treća porodica član neke od zadruga. U 2007. godini potrošačke zadruge iskazale su ukupan obrt od 34.034 milijardi dolara;
• Zadruge u Brazilu zaslužne su za 40 odsto polјoprivrednog BDP i za šest odsto ukupnog agrarnog izvoza!
• U Indiji više od 240 miliona stanovnika su članovi neke od zadruga;
• U Indoneziji skoro 30 odsto porodica su članovi neke zadruge, što predstavlјa više od 80 miliona fizičkih lica;
• U Norveškoj posluje više od 4.000 registrovanih zadruga sa oko dva miliona članova. Mlečne zadruge zaslužne su za 98 odsto proizvodnje mleka!
• Petina stanovnika ili blizu njih šest miliona u Keniji je član neke od zadruga. Više od 20 miliona stanovnika Kenije neposredno ili posredno obezbeđuje sredstva za život od zadružnog pokreta;

Iskustva iz Evropske unije ukazuju na značaj zadruga u adresiranju socio-ekonomskih problema, stimulišući razvoj održivih i inkluzivnih ekonomskih modela. Zakon o zadrugama u Srbiji iz 2015. godine uzima u obzir evropska iskustva i naglašava značaj zadruga u domaćem ekonomskom i društvenom razvoju.

Primeri EU

Oko 250.000 registrovfanih zadruga u EU zapošlјava blizui pet miloioamn lјudi i ima 135 miliona članova zadruga, što znači da je skoro svaki tr4eći građanin član neke od zadruga. U zemlјama Zapadne Evrope karakteristična je specoijalizacija zadruga. Tipipčno za zemlјoradničko zadrugarstvo u razvijehnim zemlјama Evrope jeste praksa da je gotovo svaki farmer član jedne ili više zadružnih asocijacija – kooperativa.  U prošlom veku u EU je više od polovine polјoprivrednih proizvoda bilo usmereno ili kontrolisano preko zadruga. Danas se u državama EU, blizu 98 odsto prometa svih agrarnih proizvoda  prometuje preko zadruga. To je i pokazatelј da su i veliki, a ne samo mali proizvođači deo zadružnih sistema.Tako specoijalizovane mlekare u Austriji, Danskloj, Franciskloj i Švedskoj učestvuju sa više od 90 odsto na tržištu mlečnih proizvoda. Učešće zadruga na tržištima mesa najviše je u Danskoj – 90 odsto, Finskoj 70 odsto, a u Švedskoj bliz 50 odsto.

Primeri koji se snažnpo potvrđuju da su ekonomije najrazvijenijih zapadnoevropskih zemalјa snažno oslonjene na zadruge i njihovo udruživanje!

• Francuska ima više od 22.000 registrovanih zadruga u kojima je zapošlјeno oko 700.000 lјudi. Devet od 10 farmi su članovi polјoprivrednih zadruga;
• U Nemačkoj je u zadruge udruženo više od 20 mliona lјudi. Svaki četvrti stanovnik član  je neke zadruge. Više od 8.000 zadruga obezbeđuje posao za blizu 450.000 lјudi;
• U Danskoj su u 2007. godini potrošačke zadruge držale čak skoro 40 odsto tržišta robe široke potrošnje;
• U Belgiji je pre dve decenije postojalo više od 30.000 zadružnih društava. U njima je farmacetuska industrija imala učešče od jedne petine;
• Više od 70.000 zadružnih društava, koliko ih je bilo pre dve decenije u Italiji, zapošlјavalo je milion lјudi;
• U kooperativama u Finskoj radi oko 1,5 milion lјudi, što predstavlјa više od 60 odsto finskih domaćinstava;
• Mlečne zadruge u Polјskoj zaslužne su za 75 odsto proizvodnje mlečnih proizvoda u zemlјi;
• U bivšoj članici EU Velikoj Britaniji najveća samostalna članica –  je turistička agencija, koja je inače, zadruga;

U EU procesi integracija među zadrugama ostvaruju se na više načina, među kojima je najčešče njihovo spajanje u jedno pravmno lice, ali je česta pojavam i objedinjavanje prometne funkcije u jednom subjektu sa više zadruga.  

     Ulaganja u zadrugarstvo i adaptacija na savremene izazove doprinose većoj ekonomskoj sigurnosti za polјoprivrednike i podsticanju održivog razvoja. Principi zadrugarstva koji datiraju još iz 19. veka i danas su aktuelni i prilagođeni savremenim uslovima.

     Rani oblici zadružnog organizovanja u Evropi, kao što su Ročdelski i Rajfajzenov model, uticali su na razvoj zadrugarstva širom sveta. Oni su uveli principe kao što su slobodno stupanje i istupanje iz zadruge, ravnopravnost članova i distribuciju dobiti prema učešću, koji su postavili temelјe za savremene zadruge.

     Prva zadruga u Vojvodini osnovana je u Petrovcu 1846. godine, prateći ove rane principe, i demonstrirala je značaj zadruga u organizovanju ruralnih zajednica. Tada je ona bila treća zadruga u svetu. Ali, Vojvodina je tada bila u Austro – ugarskoj.  Tranzicijski period i problemi sa nelegalnom privatizacijom zadružne imovine u Srbiji ukazuju na potrebu za jačanjem zakonske zaštite i vraćanjem na osnovne zadružne vrednosti.

Uloga prvih zadruga u Srbiji

     Prve zemlјoradničke zadruge u Srbiji služile su za pomaganje selјana od ekonomskog propadanja, zelenaša i drugih nedaća, a imale su dva zadatka. Prve zemlјoradničlke zadruge u Srbiji bile su uređene po ugledu na organizaciono iskustvo nemačkih kreditnih zadruga Rajfajzenovog tipa. Fridrih Vilhelm Rajfazajen, kao predsednik opštine u Vajerbušu organizovao je tokom 1847. i 1848. godine snabdevanje glavnih selјaka brašnom i hlebom. On je tada došao na ideju da pomogne selјacima u svojoj opštini da se samoorganizovanjem odbrane od ekonomskog propadanja, zelenaša i drugih nedaća koje su ih tada zadesile. Posle više pokuašaja da organizuje selјake u kooperative, osnovao je 1854. godine prvu kreditnu zadrugu u Hedelsdolfu, po principu međusobnog pomaganja njenih članova. Zadruga je tada imala dva zadatka: prvi da svojim članovima obezbeedi što jeftiniji kredit, a drugi da podstiče njihove hrišćanske vrline.

     Istorija zadrugarstva u Srbiji je bogata i obuhvata značajne periode i promene koje su uticale na razvoj seoskih zajednica. Od osnivanja prvih zadruga u 19. veku, preko uticaja svetskih ratova na zadrugarstvo, do modernih zakonskih regulacija koje oblikuju današnje zadružne prakse.

Prvu zemlјoradničku zarugu u Srbiji osnovao je Mihajlo Avramović 29. februara 1894. godine u selu Vranovu nedaleko od Smedereva. Inicijativi Avramovića da osnuje prvu kreditnu zemlјoradničku zdrugu pridružilo se 29 domaćina u Vranovu koji su imali dosta dugova zbog kupovine zemlјe. Iste godine u smederevskom okrugu osnovane su zadruge u Azanji, Malom Orašju, Mihajlovcu i Ratarima. Početni kapital za poslovanje prvih zemlјporadničkih kreditnih zadruga predsavlјali su i krediti Podunavske okružne zadruge-bankarske institucije u kojoj je Mihajlo Avramović bio ranije upravnik. Novčana sredstva koja su bila pozajmlјena od zemlјoradničkih kreditnih zadruga nisu korišćena samo u polјoprivredne svrhe. Zadruge su pored toga što su obezbeđivale sredstva za nabavku priplodne stoke, zemlјoradničkih sprava, semenja, stočne hrane, za podizanje zgrada i kupovinu zemlјišta, omogućavale su i kupovinu lјudske hrane, vraćanje dugova isplatu poreza. Tim gestom zemmlјoradničke zadruge u Srbiji su pokazale sposobnost ne samo za organizovanu brigu o polјoprivrednoj proizvodnji, već i brigu za goli opstanak zemlјoradničkih porodica.   

    Uloga zadruga u savremenom društvu ostaje neprocenjiva, sa potrebom za stalnim unapređivanjem i prilagođavanjem na tržišne uslove i globalizaciju. Nove strategije i državni podsticaji zajedno sa međunarodnim iskustvima mogu pomoći u obnovi i jačanju zadrugarstva, obezbeđujući njegovu održivost i razvoj.

     Zadrugarstvo u Srbiji danas se suočava sa izazovima ali i pruža mogućnosti za unapređenje ruralnog života i ekonomije. Osnaživanje zadruga kroz inovacije i obrazovanje članova može značajno doprineti lokalnim zajednicama i ekonomskom napretku zemlјe, čineći zadrugarstvo klјučnim za budućnost srpske polјoprivrede.

      Šezdesete godine prošlog veka bile su težak period za zadrugarstvo u Srbiji, sa zakonima koji su dramatično uticali na status i imovinu zadruga, čiji se efekti osećaju i danas. Promene su započete 1962. godine, kada su privredne komore postale pravni naslednici zadružnih saveza, koji su izgubili autonomiju. Situacija se nije pobolјšala ni 1974. godine kada su zadružni savezi ponovo stekli status pravnog lica, ali bez povratka imovine.

     Zadruge su svoju imovinu unosile u polјoprivredne kombinate, gubeći kontrolu nad njom. Iako su kasniji zakoni omogućili obnovu statusa zadruga, imovina im nije vraćena. Sporovi oko vraćanja imovine i dalјe se vode, često sa negativnim ishodima zbog komplikovane procedure.

     Država je krajem 2018. godine ponovo počela da podržava zadrugarstvo akcijom ‘500 zadruga u 500 sela’, cilјajući na unapređenje regionalnog razvoja i revitalizaciju napuštenih sela. Ovo je donekle vratilo značaj zadrugarstvu, ali problemi u vezi sa imovinom i dalјe ostaju veliki izazov.

      Savremeni uslovi zahtevaju značajne promene u zakonodavstvu i pristupu kako bi se zadrugama omogućilo da povrate svoju imovinu i status. Podrška razvoju zadrugarstva kroz specifične fondove, fokus na inovacije, i usmeravanje ka specijalizaciji i tehnološkom razvoju mogli bi unaprediti položaj zadruga u agrarnom sektoru Srbije.

  Do 2050. nestaće 3.000 sela!

      U Srbiji sad postoji 4.720 sela. Procena RZS je da će do 2050. godine sa mape nestati njih 3.000! Sela nestaju, ali sad dolazi vreme za spasavanje i varošica, jer i one sve više liče na sela.  Jer, sa nestankom sela preti opasnost da nestane i Srbija! Zato spašavanjem sela, spašavamo i Srbiju! U oko 86 odsto naselјa, odnosno sela, opada broj stanovnika. U naselјenim mestima Srbije danas je prazno blizu 200.000 kuća! Od toga oko 50.000 kuća nema ni naslednike, pa je teško utvrditi i vlasnike, kako bi se i one prodale, odnosno dodelile beskućnicima! Kroz akciju MBS do sada je 3.209 beskućnika dobilo na poklon od države kuće na selu!

     U selu Tačevac na jugu Srboije meštani su otišli iz sela zbog Albanaca.  Podigntu je spomenikk tom selu na granici sa Kosovom i Metohijom. U tom selu više niko ne živi! Zahvalјujući Mileti Aleksiću iz Beča, koji je ovekovečio spomenik tom selu, ostao je trag da je nekad na tom mestu postojalo selo! Kuće seuispalјemne u podmetnim požarima, a od 200 stanovnika u 35 domaćinstava i jedne sad je ostalo sve nekoliko oronulih kuća!

     Dakle, tužna je slika sela u Srbiji. Od njih nam sad uglavnom ostaju ruine! Za takvo stanje ima mnogo odgovornih, pre svega, nekadašnjih rukovodilaca i kreatora pogrešne agroekonomske politike. Među njima su i oni koji se sad zalažu za obnovu zadrugarstva i opstanak i ostanak sela, a to su i članovi SANU, zaduženi ѕa ovu oblast koji u poznim godinama menjajuu svoje stavove i mišlјenja o ovim problemima. A, sve u cilјu pranja biografija i greha za pogrepšno urađeno ili neurađeno! Jer, oni su se nekada zalagali da se godišnje u Srbiji gasi po 100 zadruga i podsticali lјude na iselјavanja iz sela. To je i najveći razlog zašto su nam sela ostala prazna, a u njima staje i obori za tov svinja, torovi za ovce…

      Posledica takvog rada i stanja je uvoz mesa, mleka i drugih prehrambenih artikala za ishanu naroda u Srbiji!

      Danas se u Srbiji proizvodi oko 400.000 tona svih vrsta mesa i troši po stanovniku manje od 40 kilograma. Godišnj4er se za uvoz zamrznurtog svinjskog mesa troši po 200 miliona dolara. Dakle, godišnja proizvodnja na ovim prostoria Srbije smanjila se za 200.000 tona i potrošnja je manja za 25 kilograma po stanovniku godišnje- Na dnu lestvice smo i po potrošnji mleka.

     Zemlјe u kojima stanovnici najviše konzumiraju mleko i prerađevine. Srbija godišnje uvozi oko 84.000 tona konzumnog mleka, 9.600 tona mleka u prahu i oko 12.000 tona sireva!

     Sve ovo što sam uvozimo, ili malo izvozimo, mogli bi sami da proizvedemo, po zatvorenom nordijskom sistemu, naravno, novomk konceptu i preko  modernih zadruga! U tom slučaju vrednsot agarne proizvdonje bila bi  oko 70 milijardi dolara, odnosno koliki je danas BDP Srbije! Za to nam je potreban novi koncept agrarne politike Srbije, ali i novi lјudi za njeno sprovođenjenje!

1. Danska……………..900,00 kilograma godišnje;
2. Finska…………….361,19  kilograma godišnje;
3. Švedska…………..355,86  kilograma godišnej;
4. Holandija………… 320,15  kilograma godišnje;
5. Švajcarska……….315,78  kilograma godišnje;
6. Grčka………………314,69 kilograma godišnje;
7. Srbija……………..200,00 kilograma godišnje;

Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku (RZS) u Srbiji postoji:

• 508.365 polјoprivrednih gazdinstava;
• Od ukupnog broja, oko 313.495 gazdinstava se bavi stočarstvom;
• Ukupno ima 4.073.703 miliona hektara raspoloživog zemlјišta;
• U Srbiji se koristi 3.257.100 hektara njiva;

Vlasnici gazdinstava poseduju:

•    725.408 grla goveda;
• 2.263.705 grla svinja;
• 1.702.682 grla ovaca;
• 149.558 grla koza;
• 22.022.439 grla živine;
• 1.261.323 košnica pčela;
• Polјoprivredom se bavi ukupno 1.150.653 lica;
• Prosečna starost  nosioca gazdinstva je 60 godina, a svaki 11 je mlađi od 40 godina. Na svakom gazhdinstvui zaposleno jesmao po 2,2 lica;
• Prosečno gazdinstvo u Srbiji je veličine 6,4 hektara. Najveći prosek je u Vojvodini i iznosi oko 13,2 hektara po gazdinstvu;

U Srbiji ima dosta takozvanih trustova mozgova kojima je evoluirao razum, pa su danas promenili mišlјenje, za razliku od nekdašnjeg rada i zalaganja, kada je selo u pitanju! Nekada su se trudili i zalagali da se godišnje ugasi po 100 zadruga u selima. Sad posećuju sela, pa se zalažu za oporavak zadrugarstva, opstanak i ostanak sela! Ali, njihov rad ostavlјa tragove pa će ubrzano, za jednu deceniju, sa mapa nestati  oko 1.200 sela, jer imaju manje od po 100 stanovnika;

• Prema podacima RZS Srbija danas ima 4.720 sela. Do 2050. godine sa mape će ih nestati najmanje 3.000!
• Svako četvrto selo, nestaje za jednu deceniju, a to je njih 1.200. Ne treba spasavati sva sela. Pomoć za spsavaee treba prižiti samo onima koja imaju šanse za opstanak i ostanak!
• U većini sela se čeka samo ko će biti poslednjih da ugasi svetlo!
• Statistika beleži da čak u 600 sela danas nema nijedne krave!
• U 86 odsto naselјenih mesta, kako to piše u Ustavu, odnosno sela Srbije, smanjuje se broj stanovnika!
• Poštu ni bankomat nema oko 2.000 sela, odnosno, naselјenih mesta!
• Blizu 3.000 sela nema vrtića!
• U dve trećine sela nema ambulante!
• U 20 odsto sela nema osnovne škole!
• Razlog je da nema đaka da idu u njih!

Nastaviće se…