Ratno stradanje zadruga

Tokom ratova, zadrugarstvo je teško stradalo. Oporavak je bio dug i mukotrpan. Zemlјa, ratom opustošena, polјa zapuštena, stočni fond – zanemarlјiv… Tek tridesetih godina prošlog veka, zadrugarstvo je konsolidovano sa socijalnog i ekonomskog aspekta, tako da se 1937. godine ukazala potreba za donošenjem Zakona o privrednim zadrugama, kojim je, prvi put od osnivanja Kralјevine Srbije, ujednačeno zadružno zakonodavstvo. Srpsko zadrugarstvo je, prilikom ujedinjenja, kada je sa radom nastavio Glavni zadružni savez, u zajedničku državu sa Slovencima, Hrvatima i drugim narodima, unelo u zadrugarstvo svoju originalnu nacionalnu baštinu, sa izgrađenim odnosima prema državi i sa zadružnim pravilima kojima su uređivani zadružni odnosi. U tom periodu, neposredno pred drugi svetski rat, bilo je preko 3.500 zadruga. Tako velikom broju zadruga doprinelo je nekoliko faktora. Teška ekonomska kriza koja je 1929. godine zahvatila čitav svet, imala je negativan odraz na ukupnu privredu, a posebno polјoprivredu i u okviru nje – zadrugarstvo. Narasle dugove, država je 1931. godine delom otpisala, a delom pokrila novim, povolјnijim kreditima, tako da je broj zadruga narastao u periodu pred Drugi svetski rat. To, svakako, ne znači da je Kralјevina Jugoslavija značajno popravila stanje u polјoprivredi – jer je, pre svega, uvek i spadala u nedovolјno razvijene agrarne zemlјe, nego je na neki način sanirala posledice svetske ekonomske krize, omogućivši seoskom stanovništvu da, pomoću zadruga, preživi i donele pobolјša svoj materijalni položaj.

Nova ratna razaranja na prostoru čitave Evrope, opustošila su ponovo i naše gradove i naša sela… Kao ptica Feniks, iz pepela i stratišta, zadrugarstvo je obnavlјano u posleratnom razdoblјu. Samo četiri godine posle oslobođenja posle Drugog svetskog rata, donet je Osnovni zakon o zemlјoradničkim zadrugama koji je zadrugu definisao kao: „ekonomsku organizaciju u koju se radno selјaštvo udružuje radi unapređenja polјoprivredne proizvodnje, podizanja svog životnog standarda i izgradnje socijalizma na selu“… Ovaj Zakon je predviđao dva oblika udruživanja – opšte zemlјoradničke zadruge i selјačke radne zadruge, koje su nastajale po ugledu na sovjetske kolhoze, odnosno prostim ujedinjavanjem selјačkih gazdinstava. O ovom periodu je kasnije, u vreme slobodnijeg delovanja tržišnih zakonitosti, govoreno kritički, sa negativnom konotacijom. To je naročito bilo posle 1948. godine. Selјačke radne zadruge su, sa ove vremenske distance, ocenjene kao necelishodan i nepovolјan oblik organizovanja, imanentan periodu administrativnog sistema upravlјanja privredom. U agrarnoj teoriji navodi se da je ovaj oblik organizovanja imao veoma nepovolјan uticaj na zemlјoradničko zadrugarstvo… što se, na kraju krajeva, i pokazalo kao istinito.