RURALNE SREDINE U SRBIJI 1

Sažetak

Ruralni razvoj i ruralno preduzetništvo predstavljaju novu razvojnu filozofiju agrobiznisa u Evropskoj uniji. Reč je o novom konceptu društveno – ekonomskog razvoja u teoriji i praksi razvijenih zemalja. U Srbiji na žalost do sada nije postojala konzistentna i dugoročna politika ruralnog, kao ni razvoja preduzetništva, a tek se sad stvara dugoročna strategija ruralnog razvoja. Sastavni deo će biti i ruralno preduzetništvo kao moderan sistem privređivanja i održivog razvoja i modela multifunkcionalne poljoprivrede. Dakle, radi se o modelu privređivanja koji je vezan za poljoprivredu i ,,oko poljoprivrede“. Zato je multifunkcionalnost ključna reč nove agrarne i ruralne politike u Srbiji. Jer, oko tri četvrtine njene teritorije čine ruralna prostranstva na kojima živi polovina stanovništva. Polazeći od te činjenice postoje potencijali za razvoj agrarnog preduzetništva. U Srbiji je  blizu milion nezaposlenih, a od deset radnika koji su ostali bez posla više od polovine moglo bi da se zaposli u ruralnim područjima. Povratak u ruralna područja ne znači, međutim, poseljačenje radnika i njihovo vraćanje ralu, motici i traktoru, već njihovo zapošljavanje u oblasti poljoprivrede – u šumarstvu, vodoprivredi, raznim uslužnim delatnostima, zanatstvu, domaćoj radinosti, infrastrukturi, malim i srednjim pogonima. Iskustva EU ukazuju da osmišljena politika ruralnog razvoja, finansijski podržana, ima za rezultat uspešnu ruralnu ekonomiju, sa mogućnostima za zapošljavanje. Povratkom u selo, ono će opstati i ostati, jer u Srbiji od 4.600 sela na putu nestanka je – 1.200! Uz to ide i reafirmacija starih zanata i tradicionalnih lokalnih proizvoda, sve izraženija tražnja za seoskim turizmom i interesovanje za lokalnu kulturu i tradiciju. Na taj način se uspostavlja veza između tradicionalnog i modernog. Slično kao u zemljama u razvoju ruralnost se i u Srbiji poistovećuje sa siromaštvom. U njoj je, na žalost nedovoljna podrška razvoju preduzetništva uopšte, pa i agrarnog preduzetništva, zbog čega njena ruralna područja sve više ,,pate“ od deagrarizacije, senilizacije, pa i gašenja čitavih sela. Dokaz tome je da u 986 sela ima manje od po 100 stanovnika.

 

Ključne riječi: ruralna područja, selo, poljoprivreda, multifunkcionalnost

 

[1] Branislav Gulan, Privredna komora Srbije, Beograd, Resavska 15, 011/33 00 900 lok 137. Član Odbora za selo Srpske akademije nauka i umetnosti, gulan@nscable.net

POSITION OF RURAL AREAS IN SERBIA

Branislav Gulan1

Abstract

Rural development and rural entrepreneurship are a new development philosophy of agribusiness in the European Union. It is a new concept of socio – economic development both in theory and practice of the developed countries. Unfortunately, Serbia has not had a solid and long-term policy of rural development and of entrepreneurship until now, but a long-term strategy of rural development is being created. Its integral part will be the rural entrepreneurship as a modern system of doing business and sustainable development, and a model of multifunctional agriculture. Therefore, it is a model of doing business relating to agriculture and everything else in relation to the agriculture. Multifunctionality is a key word of a new agricultural and rural policy in Serbia. The rural areas in Serbia make up the third fourth of its territory in which a half of Serbian population lives. Taking into account this fact, there is a potential for the development of agricultural entrepreneurship. Serbia has near a million of unemployed people, whereas out of ten workers who lost their job, more than a half of them could find a job in rural areas. However, return to rural areas does not mean turning an employee into a farmer and his returning to a plough, hoe and tractor, but getting employed in various fields of agriculture – forestry, water management, service sectors, craftsmanship, handicraft business, infrastructure and small and middle-size plants. The EU experiences show that a thought-out and financially supported policy of rural development leads to a successful rural economy with possibilities for employment. Return to a village will make it survive, because out of 4,600 villages in Serbia, some 1,200 are on the way to die out! In addition, it is followed by the reaffirmation of old craftsmanship activities and traditional local products, an increasing demand for rural tourism and the interest in a local culture and tradition. It establishes a connection between a traditional and modern. As in the developing countries, in Serbia the concept of rural is very often identified with poverty. Unfortunately, the development of entrepreneurship in general and agricultural entrepreneurship are not sufficiently supported in Serbia, due to which its rural areas increasingly ‘suffer’ from deagrarianization, senility and extinction of villages. It could be proved by the fact that the total of 986 villages have less than 100 inhabitants.

Key words: rural areas, village, agriculture, multifunctionality

[1] Branislav Gulan, Chamber of Commerce and Industry of Serbia, Belgrade, Resavska 15, 011/33 00 900 ext. 137, Member of the Board for Rural Development of the Serbian Academy of Sciences and Arts, gulan@nscable.net

Uvod

Ruralni razvoj i ruralno preduzetništvo predstavljaju novu razvojnu filozofiju agrobiznisa u Evropskoj uniji. Reč je o novom konceptu društveno-ekonomskog razvoja, koji je razrađen u teoriji i praksi razvijenih zemalja. U Srbiji na žalost do sada nije postojala konzistentna i dugoročna politika ruralnog, kao ni razvoja preduzetništva, a tek se sad stvara dugoročna strategija ruralnog razvoja. Sastavni deo će biti i ruralno preduzetništvo kao moderan sistem privređivanja i održivog razvoja i modela multifunkcionalne poljoprivrede. Dakle, radi se o modelu privređivanja koji je vezan za poljoprivredu i ,,oko poljoprivrede“. Zato je multifunkcionalnost ključna reč nove agrarne i ruralne politike kod nas, pošto je Srbija izrazito ruralna zemlja.

 

U agroekonomskoj teoriji ne postoji jedna standardna, univerzalna definicija ruralnosti. Kod definisanja ruralnog u razvijenim zemljama preporučuju se mnogi indikatori. U nerazvijenim zemljama još uvek se ruralno tretira sa negativnom konotacijom, u smislu suprotstavljanja urbanom. Međutim, u agrarnoj ekonomiji razvijenih zemalja postoji novi koncept ruralne ekonomije koja predstavlja kompleks seoskih ekonomskih aktivnosti (primarna poljoprivreda, prerađivačka industrija, rudarstvo, šumarstvo, turizam, zanatstvo, uređenje prostora, rekreativne i ekološke aktivnosti…). To znači, ruralni razvoj se definiše kao integralna, teritorijalno zaokružena, seoska privreda, koju čini skup međusobno povezanih privrednih delatnosti. I još nešto: u razvijenim zemljama prisutna je tendencija odvajanja ruralne politike od agrarne, kao zasebnih segmenata ekonomske politike. Preduzetništvo se u savremenoj ekonomiji smatra četvrtim faktorom društvene reprodukcije-pored zemlje, rada i kapitala. Ideja agrarnog preduzetništva javlja se sedamdesetih godina prošlog veka u Evropskoj ekonomskoj zajednici, da bi bila posebno podržana devedesetih godina XX veka u EU.

 

Ruralna razvojna strategija EU sadrži sledeće komponente: podizanje lokalnih potencijala, osmišljavanje regionalnog koncepta, pristup ,,od dna ka vrhu“, decentralizaciju, integraciju i multisektorski pristup, horizontalno povezivanje i stvaranje mreže između javnih i privatnih partnera. Sociokulturna dimenzija razvoja uključuje poljoprivredu kao ključnu delatnost u planiranju regionalnog prosperiteta. Kroz nju treba da se očuva kulturna baština i tradicija izrade proizvoda tipičnih za neki region. Uz to ide i reafirmacija starih zanata i tradicionalnih lokalnih proizvoda, sve izraženija tražnja za seoskim turizmom i interesovanje za lokalnu kulturu i tradiciju. Na taj način se uspostavlja veza između tradicionalnog i modernog. Ruralno područje Srbije zauzima oko tri četvrtine njene teritorije na kojoj živi gotovo polovina stanovništva. Nedovoljna pažnja se međutim poklanja ruralnim problemima. Slično kao u zemljama u razvoju ruralnost se i u Srbiji poistovećuje sa siromaštvom. U njoj je, na žalost nedovoljna podrška razvoju preduzetništva uopšte, pa i agrarnog preduzetništva, zbog čega naša ruralna područja sve više ,,pate“ od deagrarizacije, senilizacije, pa i gašenja čitavih sela. Dokaz tome je da u 986 sela ima manje od 100 stanovnika.

 

Naselja sa manje od 100 stanovnika

• 1948 – 1961                                        oko 80
• 1971.                                                         140
• 1981 .                                                        280
• 1991.                                                         487
• 2002.                                                         713
• 2011.                                                         986

 

Iskustva nerazvijenih i razvijenih

 

Dosadašnja iskustva u primeni integralnog ruralnog razvoja (IRR) u nerazvijenim zemljama su negativna. Sve do danas u ovim zemljama nisu ostvareni očekivani rezultati, zbog toga što nisu stvorene potrebne društvene pretpostavke za efikasnu implementaciju projekta IRR. Razlozi koji su doveli do neuspeha u realizaciji ovog koncepta u nerazvijenim zemljama, efikasno su otklonjeni kod razvijenih čija su iskustva zanimljiva.

 

Kao kolevka poljoprivrede Francuska je prva lansirala novi model IRR. Počelo se kroz prostorno planiranje. Pozitivni efekti su se odmah videli, pa je osamdesetih godina prošlog veka godišnja stopa nestajanja porodičnih farmi svedena na samo dva odsto! U Austriji je ovaj koncept predstavljen kroz razvoj planinskih područja, a Italija je u ruralnu fazu ušla preko reforme strukturnih fondova krajem osamdesetih godina prošlog veka. Portugalija i Irska počeli su modernu ruralnu fazu u poslednjoj deceniji XX veka kroz integralne projekte. Za manje razvijene zemlje, kakva je i Srbija, poučan je primer Španije koja nije posedovala odgovarajuće institucionalne resurse potrebne za implementaciju koncepta IRR. Ova zemlja je zanimljiva i po svom geografskom i geostrategijskom položaju, ali i po nedostatku infrastrukture, zbog čega su mnoga njena područja bila ekonomski neinteresantna i izolovana. Program je uspeo jer je Vlada Španije u početnoj fazi investirala u industrijske pogone na ruralnim područjima. Rezultati su bili vidljivi u otvaranju novih radnih mesta i korišćenju prirodnih resursa na ruralnim teritorijama. Došlo je do povećanja broja malih i srednjih preduzeća, a konsultantske agencije su unele savremenu tržišnu logiku i filozofiju. Pronađena su rešenja kojima se ne narušava ravnoteža između prirode i čoveka, kako bi prostori ostali ekološki očuvani i pored intenziviranja aktivnosti na ekonomskoj valorizaciji i rešavanju socijalnih i demografskih problema. Zanimljiva su i iskustva Švajcarske u podršci malim porodičnim farmama, maloj privredi u celini, posebno razvoju turizma u ruralnim sredinama. Provođenje efikasne ruralne politike može biti primer kompatabilnosti agrarne, ruralne, regionalne i globalne razvojne politike.

 

Osnovna karakteristika švajcarskog pristupa je dominacija regionalnog nad sektorskim. Ovome doprinosi i državno uređenje koje je po mnogo čemu specifično u svetu. Za Srbiju je posebno poučno iskustvo Irske, koja je u Evropsku ekonomsku zajednicu ušla 1973. godine, kao nerazvijena zemlja. Za kratko vreme ova zemlja je ostvarila ne samo impresivan privredni razvoj, već i radikalnu društvenu transformaciju. Od izrazito agrarne i tradicionalno imigrantske zemlje, ona je dostigla nivo visoko razvijene postindustrijske imigrantske zemlje. Recept uspeha je i u tome što su Irci shvatili, na početku tranzicije, da ruralni razvoj nije sinonim za poljoprivredni razvoj. Integracija ruralnih područja išla je kako preko poljoprivrednih tako i nepoljoprivrednih delatnosti.

 

Zahvaljujući čitavom nizu reformskih akata iz devedesetih godina prošlog veka, donetih u cilju poboljšanja ekonomske i socijalne kohezije, ruralna područja postaju sve više  privlačna za različite vrste biznisa, naročito za one koji nisu konkurentni u prenaseljenim urbanim centrima. Otvaranje mogućnosti za nove poslove počelo je da privlači sve veći broj ljudi u nekada zapostavljena ruralna područja. na selo, kao područje života i rada i življenja, na koja se više ne gleda sa rezignacijom. Održivost ruralnog razvoja, po novom konceptu, ne ogleda se samo u očuvanju kvaliteta prirodnih resursa i biodiverziteta, već i u očuvanju socijalnog i kulturnog diverziteta, kao osnove opstanka na našoj ugroženoj planeti. Programi ruralnog razvoja koji se stvaraju u Srbiji usmereni su na obuku seljaka-farmera za korišćenje novih tehnologija u restrukturiranoj poljoprivrednoj proizvodnji, čime se doprinosi smanjenju izolacije najznačajnijih regiona. Za razliku od modela tradicionalne industrijalizacije, ovi modeli akcenat stavljaju na lokalne uslove i mogućnosti. Zahvaljujući takvim programima u okviru ruralne ekonomije žiteljima tih područja pruža se, dakle, šansa da se, pored poljoprivrede bave i drugim delatnostima, kao što su šumarstvo, zanatstvo, turizam i druge aktivnosti usmerene na održavanje ruralnog ambijenta. Na taj način sve manje ljudi radi u poljoprivredi mada najveći deo populacije živi u ruralnim područjima. Osnovu tog novog pristupa čini razvoj biznisa u i oko poljoprivrede. Međutim, ne sme se gubiti iz vida da nema ruralnog razvoja bez prisustva poljoprivrede u izvesnom stepenu na šta ukazuje i evropski Parlament, ali i da razvoj ruralnih zajednica ne može biti poveren samo poljoprivredi.

Regionalna politika je druga po važnosti u EU, odmah iza agrarne politike. Izdaci za agrarnu politiku angažovaće 43 odsto budžeta EU do 2020. godine, dok se za regionalnu politiku troši poslednjih godina oko 35 odsto budžeta. Na sve druge zajedničke politike i finansiranje administracije otpada preostalih 22 odsto sredstava. Inače, regionalna politika u EU rođena je sredinom sedamdesetih godina prošlog veka, ali je veći značaj dobila tek od sredine devedesetih godina. Osnovna svrha regionalne politike je višestruka: da obezbedi pomoć siromašnijim regionima; da koordinira već postojeće regionalne politike zemalja članica; da učini da se regionalni problemi uzimaju u obzir u okviru drugih politika EU. Od sredine devedesetih  godina XX veka EU je ušla u snažniju ekspanziju regionalne politike u okviru sedam projekata od čega se dva odnose na poljoprivredu i selo. Gledajući sa regionalnog aspekta EU (15 članica je podeljena na ruralne regione gde preko 50 odsto ljudi živi u ruralnim područjima). Shodno ovakvoj ruralnoj stvarnosti, koja je nešto izmenjena ulaskom novih 13 članica, definisani su, kako integralni tako i diferencirani ciljevi ruralnog razvoja, ne samo na nivou država, nego i na nivou regiona.

Tužna slika Srbije

 

Republika Srbija je izrazito ruralna zemlja. Veliki deo njene teritorije čine ruralna prostranstva, na kojima živi približno polovina stanovništva. Polazeći od te činjenice postoje potencijali za razvoj agrarnog preduzetništva u Srbiji. Ne postoji, međutim, ruralna politika u Srbiji (tek sad se kreće pionirskim koracima ka njenom stvaranju), kojom bi se po ugledu na EU, realizovala ova ideja. Ona do sada nije bila osmišljena, niti su sačinjeni konkretni programi u cilju njenog sprovođenja. Drugim rečima u Srbiji je bila prisutna dugoročna politika marginalizovanja ruralnih područja.

 

Spomenik selu

Da srpska sela nestaju, najbolja potvrda je i činjenica daje u seoskom groblju u kuršumlijskom planinskom selu Tačevac krajem 2013. godine podignut nesvakidašnji spomenik, spomen selu koje više ne postoji.  Meštani su selo napustili zbog nebezbednosti, zbog čestih upada naoružanih kosovskih Albanaca. Kuće su spaljene u podmetnutim požarima, a od nekada 200 stanovnika u 35 domaćinstava i jedne škole, sada je ostalo svega nekoliko oronulih kuća. Zbog ovakvog stanja u srpskom selu većina nosilaca gazdinstava smatra da trenutno poljoprivedna politika – poslednjih godinu, pet i jedne decenije, ide u pogrešnom pravcu. Inače, prosečan poljoprivednik u Srbiji je star, slabo informisan i nepoverljiv prema udruženjima i državnoj politici, pokazalo je istraživanje koje je za potrebe Ministarstva poljoprivrede sprovela novosadska agencija ,,Ninamedija’’

Nekadašnja Jugoslavija je imala najbržu deagrarizaciju na svetu. Za poslednjih 50 godina XX veka iz sela u grad na prostorima nekadašnje SFRJ se preselilo oko osam miliona ljudi. Takav proces u svetu je trajao oko 150 godina. Seobe su nastavljene i prisilno u poslednjoj deceniji XX veka kada je ratni vihor u Srbiju iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Kosova i Metohije ,,doneo“ još blizu 400.000 novih žitelja. U periodu posle Drugog svetskog rata u srpskom selu su se odigrale krupne, ali po svom sadržaju i posledicama protivurečne promene. Te promene su deo univerzalnog, svetskog procesa modernizacije savremenog društva, njegove industrijalizacije i urbanizacije. One su isto tako nosile snažan pečat vladajuće ideološke paradigme, odnosno društvenog sistema koji je kod nas izgrađivan na toj paradigmi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Danas Srbija traga za novim identitetom, za novom paradigmom društvenog razvoja, pa se ne smeju zaboraviti ni marginalizovati selo i poljoprivreda. Kao i mnogo puta do sada u istoriji, i u ovim vremenima, selo i poljoprivreda su naš glavni oslonac koji nam omogućava opstanak i preživljavanje. Ponovo se okrećemo selu kada nam je teško, pa smo ubeđeni da selo i zapošljavanje u njemu i oko njega omogućavaju prevazilaženje krize. Jer, nezaposlenost koja iznosi blizu 25 odsto, postala je najveći ekonomski problem Srbije danas. Ali, to zahteva i radikalno nov odnos društva prema njemu. Umesto dosadašnjeg intendantskog pristupa selu i poljoprivredi, gde su se oni tretirali kao proizvođači jeftine hrane, mora da se stvori koncepcija takozvanog ruralnog razvoja, koja će se temeljiti na demografskim, prirodnim, ekonomskim i socio-kulturnim potencijalima. Karakteristika srpskog sela danas je da se i poslednjih decenija u njemu dešavaju izuzetno negativna demografska kretanja. Rapidno se smanjuje natalitet i u nekim krajevima vlada i prava ,,bela kuga“ (u Srbiji godišnje više umre nego što se rodi čak 40.000 njenih žitelja!). Ako se tako nastavi Srbija već za nešto više od dva veka neće imati svog naroda na ovim prostorima! Sve je to rezultiralo depopulacijom, senilizacijom i socijalnom devastacijom brojnih regija u Srbiji. Krupne promene dogodile su se i u privrednom životu srpskog sela. Te promene koje imaju dalekosežne socijalne i ekonomske posledice nisu dovoljno izučene i objašnjene.

 

 

U XX veku je seljačko gazdinstvo bilo definisano ideološkom kategorijom maksimuma od 10 hektara, što se pokazalo iracionalnim. Veličina poseda je veoma heterogene. Najveći broj postojećih preduzeća – posednika je u kategoriji do 50 hektara (55,3 odsto), a najmanji u kategoriji preko 5.000 hektara (2,95 odsto). U privatnom sektoru je znatno izraženija usitnjenost poseda. Dominiraju gazdinstva – farme čiji je posed do tri hektara (58,1 odsto), samo 0,8 odsto gazdinstava  imaju posed 15 – 20 hektara, a 0,5 odsto posed veći od 20 hektara. Primera radi u velikoj Britaniji prosečna veličina farme iznosi 69,3 hektara, Francuskoj 41,7, Danskoj 42,6 hektara, Holandiji 18,6, Nemačkoj 31, a Belgiji 20,6 hektara. U EU je prosečna veličina farme 20,7 hektara, što je pet puta više od prosečne veličine poseda porodičnog gazdinstva u Srbiji. Danas u Srbiji nema više nekadašnjeg maksimuma, ali imamo sve manji broj ljudi koji imaju velike posede od po nekoliko desetina hiljada hektara, a i sve veći broj onih koji ostaju sa svojim sitnim posedom, koji im život znači, jer je to dodatak na prihod i osnova za preživljavanje. U prošlom veku pod uticajem industrijalizacije i urbanizacije, kako je govorio akademik Radomir Lukić, dogodila se ,,civilizaciona revolucija“. Promenjen je seljakov pogled na svet, promenjene su njegove vrednosti i moral, kulturne potrebe i životne aspiracije.

 

Do Drugog svetskog rata Jugoslavija je bila agrarno, tradicionalno društvo. Preko 80 odsto stanovništva je živelo na selu autarhičnim, oskudnim i tradicionalnim načinom života. Ceo seljakov svet je bio sveden na njegov posed, gazdinstvo i porodicu, selo u kome živi i crkvu koja je oličavala Boga i usmeravala njegov duhovni život. Posle Drugog svetskog rata pod uticajem svetskih procesa, kao i nove vizije društva, izvedena je industrijska revolucija, nastupile su i protivurečne promene. Industrijalizovana gazdinstva povećala su robnost, specijalizovala se, uz malu tržišnu orijentaciju, drukčije stavove o budućnosti agrara. Takođe, su imala i više kapitala, znanja i snage od tradicionalnih gazdinstava. Pod uticajem industrijalizacije smanjio se udeo tradicionalnog ručnog rada, smanjio se broj nekvalifikovanih radnika, a zaposleni u kombinatima su poprimali odlike industrijskih radnika. Rezultat toga je da se udeo stanovništva u gradskim naseljima povećao od 21 odsto u 1948. na 51 odsto u 1991. godini, a danas se proizvodnjom hrane bavi dva miliona žitelja Srbije.