NAUČNO STRUČNI SKUP: VODOSNABDEVANJE STANOVNIKA BRDSKO-PLANINSKIH PREDELA SRBIJE, drugi deo

Voda, osnov života

Sa medicinske tačke gledišta, voda je osnov za mnoge hemijske i biološke procese u organizmu, transport hranlјivih materija, funkciju svih organa i tkiva, održavanje procesa termoregulacije. U tom smislu, voda je neophodna za održavanje fizioloških procesa u organizmu, za šta se preporučuje dnevni unos od nekoliko litara dnevno, što zavisi od zdravstvenog stanja osobe, klimatskih uslova, fizičke aktivnosti, uzrasta, navika u ishrani ili telesnog sastava organizma. Sa druge strane, u kontekstu javnog zdravlјa, voda, kao sastavni deo životne sredine može imati značajan efekat po zdravlјe lјudi, zahvalјujući svojim karakteristikama, poreklu, rastvorenim supstancama i mineralima ili prisutnim mikroorganizmima. Najveći zdravstveni značaj ima mikrobiološki kvalitet vode jer prisustvo određenih bakterija, virusa, ameba, glјivica ili parazita u vodi može dovesti do ozbilјnih poremećaja zdravlјa izložene populacije, pri čemu u kratkom vremenskom roku obolјeva veliki broj osoba, ponekad i sa smrtnim ishodom. Hemijski kvalitet vode je relativno manje važan, ali nije zanemarlјiv, navodi Bulat. Tu se obično misli na zagađujuće materije u vodi poreklom iz prirode ili čovekovih aktivnosti koje najčešće dovode do hroničnih poremećaja zdravlјa posle dugoročnog izlaganja supstancama u malim dozama, dok su akutna trovanja retka. Ne treba zaboraviti ni mineralne materije u vodi (natrijum, kalcijum, magnezijum, kalijum) i njihove soli (hloridi, bikarbonati, sulfati i drugi) koji pre svega doprinose održavanju pomenutih fozioloških uloga, dok u određenim koncentracijama mogu imati ulogu i u prevenciji ili lečenju određenih obolenja (na primer u balneoklimatologiji). Voda za piće time prevazilazi druge faktore iz životne sredine i može se smatrati jednim od najvažnijih aspekata lјudskog zdravlјa i blagostanja.

Okvir

Zdravlje i voda

Vodosnabdevanje je u neraskidivoj vezi i sa odvođenjem otpadnih voda ili sanitacijom, što je takođe prepoznato kao osnovno lјudsko pravo. Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije preko 840.000 lјudi u nerazvijenim zemlјama umire godišnje zbog bolesti povezanih sa neadekvatnim vodosnabdevanjem, sanitacijom i higijenom . Oko 660 miliona lјudi na svetu snabdeva se vodom za piće iz neunapređenih izvora, kao što su kopani bunari, nekaptirani izvori, bušotine ili površinska voda. Na globalnom nivou se procenjuje da 1,8 milijardi lјudi koristi izvore vodosnadbevanja koji su pod rizikom od fekalne kontaminacije. Zato ne čudi što loše uređeno vodosnabdevanje i odvođenje otpadnih voda doprinose širenju mnogih bolesti, kao što su kolera, dijareja, dizenterija, hepatitis A, tifus, poliomijelitis, shistozomijaza, trahom, a indirektno i pothranjenost.

Stanovanje u seoskoj sredini u celom svetu nalazi se pred velikim izazovima. Pre svega, primećuje se trend značajnih demografskih promena kod seoskog stanovništva, koje postaje sve starije zbog migracija mladih u gradove i čiji se broj sve više smanjuje. To se vidi i prema rezultatima popisa stanovništva Republike Srbije iz 2011. godine kada je utvrđeno da je prosečan broj članova domaćinstava u Srbiji oko tri, kao i da oko 50 odsto domaćinstava ima samo jednog ili dva člana. Ovo stanovništvo se susreće sa problemima vezanim za slabu dostupnost obrazovnih, kulturnih, upravnih i zdravstvenih ustanova, ograničenim finansijskim sredstvima, tehničkim mogućnostima, lošim putevima i ograničenim prevoznim sredstvima, nedostajućom radnom snagom kao i sa problemima u komunikaciji sa lokalnom samoupravom ili širom društvenom zajednicom. Vodosnabdevanje u seoskim sredinama bazira se u najvećoj meri na malim vodovodnim sistemima kao i na individualnim vodnim objektima, naročito u brdsko-planinskim krajevima sa velikom razuđenošću sela. Za razliku od toga, sela u ravničarskim krajevima, sela sa velikim brojem stanovnika i sela u blizini velikih gradova češće su priklјučena na gradske ili seoske vodovode kojima upravlјaju javna komunalna preduzeća. U brdsko-planinskim krajevima postoji problem i nelegalne izgradnje vodnih objekata, kao i problem vlasništva nad vodnim objektima, jer su to često pojedinci, grupe građana i drugi subjekti koji nisu prepoznati kao pravno lice koje ima legalno pravo da upravlјa vodnim objektima i obavlja monitoring kvaliteta vode.

,,Ulaganje u vodosnabdevanje i dispoziciju otpadnih voda u seoskim sredinama zahteva multisektorski pristup od strane svih članova zajednice. Pre svega, potrebno je na nacionalnom nivou kreirati specifične regulatorne odredbe, koje bi se odnosile isklјučivo na vodosnabdevanje u ruralnim sredinama, doprinoseći tako lakšem upravlјanju i održivosti takvih sistema. Drugo, u saradnji sa lokalnom samoupravom potrebno je rešiti imovinsko-pravne odnose koji se tiču vodnih objekata u seoskim sredinama, čime bi se obezbedio javni nadzor od strane stručnih lica i komunalnih preduzeća nad njima. Treće, neophodno je obezbediti finansijska sredstva za održavanje vodnih objekata, njihovo unapređenje, reparaciju i eventualne mere tretmana vode. Četvrto, potrebno je unaprediti metodologiju za sanitarni nadzor vodnih objekata u seoskim sredinama, kako bi se stekao uvid u sanitarno-higijensko stanje vodnih objekata i na osnovu toga sprovodile mere za smanjenje rizika po bezbednost vodosnbadevanja. Peto, u saradnji sa zavodima za javno zdravlјe potrebno je sistematski i redovno vršiti nadzor nad kvalitetom vode i njenom higijenskom ispravnošću i po potrebi uvoditi tehničko-tehnološke mere prečišćavanja i dezinfekcije vode kako bi voda bila prihvatlјiva za korisnike bez rizika po zdravlјe. Dalјe, potrebno je raditi na edukaciji stanovništva i podizanju svesti o značaju vodosnabdevanja i sanitacije i mogućih rizika po zdravlјe lјudi koji oni nose. Konačno, treba uklјučiti celu društvenu zajednicu u očuvanje prirodnih vodnih resursa kako bi oni bili pogodni, dostupni i izdašni za vodosnabdevanje i za buduće generacije“, kaže Petar Bulat.

Tretman vode u ruralnim naseljima

U Srbiji je tek oko 75 odsto gradskog stanovništva povezano na javni kanalizacioni sistem, dok u ruralnom području to ne prelazi devet odsto, čime se u poređenju sa ostalim evropskim državama Srbija nalazi na dnu lestvice. Postojeća situacija u pogledu upravljanja vodama, pre svega, u oblasti kanalisanja, odvođenja i tretmana otpadnih voda u Srbiji je posledica višedecenijskog izostanka realizacije najvažnijih programskih ciljeva koji su definisani u mnogim dokumentima. To je, pre svega, nedovoljan razvoj kanalizacionih sistema i prečišćavanje otpadnih voda gradskih i prigradskih oblasti i ruralnih sredina u skladu sa razvojem vodosnabdevanja. Težište je postavljano na vodosnabdevanje, ne vodeći računa da je to samo jedan segment koji je potrebno realizovati, istilče dr Dragan Povrenović, sa beogradskog univerziteta.

Na osnovu pribavljanih  dokumenata utvrđeno je da se u proces izrade strategija lokalnog održivog razvoja opština jugo-zapadne Srbije, Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Nova Varoš, Prijepolje, Priboj, Raška i Ivanjica, započelo još krajem 2002. godine. Strategijama su definisani pravci razvoja, glavni prioriteti i ciljevi opština za naredni period. Teritorija opština Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Nova Varoš, Prijepolje, Priboj, Raška i Ivanjica se nalazi u jugo-zapadnoj Srbiji i čini sedam odsto ukupne površine republike Srbije (bez KiM) na kome živi 300.250 stanovnika (2007) što predstavlja četiri odsto populacije zemlje. Snabdevanje vodom za piće naselja na ruralnom području jugo-zapadne Srbije organizovano je sa vodnih objekata (bunara i kaptaža) na individualan način za pojedina domaćinstva ili lokalnim snabdevanjem za grupe domaćinstava u selu ili za zaseoke. Upitnici su sadržavali pitanja o snabdevanju vodom, prikupljanju i odvođenju komunalnih otpadnih voda iz stambenih objekata, načinu prikupljanja i dispoziciji komunalnog čvrstog otpada i otpada koji nastaje u stajama i odgovarajućim rastojanjima od stambenog objekta i bunara. Pregled udaljenosti đubrišta i septičke/nužničke jame od stambenog dela domaćinstva i bunara po opštinama daje jasnu sliku, donekle, različitih sanitarno-higijenskih uslova stanovanja i potencijalnih uticaja na životnu sredinu i zdravlje u ovim opštinama.

,,Na osnovu izloženog, vidi se da je udeo zagađenja koje stvara jedna krava, kao reperna stoka koja se čuva u ispitivanom regionu, oko 12 puta veće u odnosu koje stvara jedan covek, dok je količina vode koja nastaje kao otpadna voda po jednoj životinji u odnosu na čoveka oko dva puta manja. Stoga ćemo usvojiti da je ekvivalent za poređenje količine i stepena zagađenja otpadne vode koje stvara jedna krava, jednaka zagađenju koje stvara priblizno šest članova domaćinstva’’, kaže Povrenović.

Vodosnabdevanje kao factor komfora

Razvoj seskih naselјa u brdsko – planinskim predelima usko je povezan sa održivim razvojem i mogućnostima obezbeđivanja neophodnih uslova za ostvarivanje elemenata komfora i boravak u takvim sredinama. Za ostvarivanje ovih elemenata, važnu ulogu igra kontinualno i neometano snabdevanje vodom u cilјu unapređenja životnih vrednosti, ističe doc dr Budimir Sudimac, sa beogradskog Arhitektonskog fakulteta.

 

Razvoj tehnologije i promena uobičajnih životnih navika doveli su do povećanja potrošnje vode i remodulisanje tradicionalnog arhitektonskog sklopa kuće i kućišta seoskog domaćinstva u brdsko – planinskim predelima Srbije. Rešavanje problema vodosnabdevanja za potrebe ostvarivanja određenih faktora komfora u seoskim objektima i njeno racionalno korišćenje i usaglašavanje sa prirodnim okruženjem predstavlјa civilizacijski značaj za podneblјa u kojima su nastali. Arhitektura je uvek imala značajno obeležje mesta u kome je nastajala. Razvojem industrije i povećani migracioni tokovi doveli su do promene unutrašnje organizacije stambenih sklopova, a upotreba novih materijala u realizaciji  arhitektonskih objekati izjednačena je sa progresom čovečanstva. Objekti se grade na osnovu tehnoloških unapređenja sistema gradnje i mišlјenja o beskonačnom obilјu energije i drugih resursa, a ne na bazi realnih mogućnostima. Zadatak vremena u kome se nalazimo je da se uspostavi ponovna integracija civilizacijskih i prirodnih ritmova i tokova, a arhitektura i pripadajuće joj instalacije je jedno od značajnih polјa na kojima ta nova svest treba da se manifestuje. Sagledavanje složenosti ovih procesa i odnosa mesta i građene sredine i njegovo razumevanje u procesu projektovanja i izgradnje u mnogome utiče na njegovu perspektivu i moguće pravce razvoja. U lјudskoj prirodi je svojstvena težnja napretku i novim konceptima rasta uz jednostavnu interpretaciju viđenog i doživlјenog.