KURŠUMLIJA: Sela bez mladosti

Demografska slika Gornje Toplice i Kosanice, kod Kuršumlije, u kojoj se začela srpska državnost, kultura i duhovnost, je sumorna i predstavlјa jedan od gorućih problema ove, ekonomski siromašne oblasti, koja se prostire na 952 kvadratna kilometra i po prostranstvu zauzima 12. mesto u Republici Srbiji. Tokom minulih sedam decenija migracija je u ovom delu Srbije poprimila razmere “bele kuge“, koja uzima svoj veliki danak. Statistika je neumolјiva. Godine 1953. u opštini Kuršumlija, koju su u minulom stoleću pustošili ratovi, živelo je 39.772 stanovnika, a 2011. godine ostalo ih je 19.011 ili 20.761 žitelјa manje. Nestao je jedan grad, a tri sela i desetak zaselaka, na istočnim obroncima Kopaonika, nestala su sa geografske karte. U selima Vukojevac, Tačevac i Rastelica dim se iz odžaka ne vije, jer tamo više niko ne živi. Utrnula su stara ognjišta, a sudbinu ovih naselјa u najskorije vreme doživeće još neka sela, poput Žalice, Parade, Oraovca, Prevetice, Vasilјevca, Gornjeg Točana, Orlovca, Prekorađa, Trpeza, Pavaštice, Mačje Stene i još nekih, u kojima je, prema podacima popisa iz 2011. godine, ostalo svega tri do osam insana.

U napuštenim i ostarelim kuršumlijskim selima i domovima na izdisaju sliku upotpunjava sve više vremešnih duša i ruku nejakih za privređivanje, zapustele i zakorovlјene njive, livade i bašte. Samuju starine, more sećanja, zaboravi i uspomene, te zvuci grlate tišine. Administrativna linija sa opštinama Leposavić i Podujevo, odnosno sa Kosovom i Metohijom, duga je oko 105 kilometara. Duž te linije se nalazi 19 kuršumlijskih sela: Štava, Mrče, Trebinje, Parada, Rastelica, Žegrova, Trmka, Tačevac, Vukojevac, Dabinovac, Krtok, Prevetica, Matarova, Merdare, Vasilјevac, Mačja Stena, Trpeze, Trn i Dobri Do.U ovim naselјima, prema popisu iz 1961. godine, bilo je ukupno 5.763 stanovnika, a 2011. godine ostalo ih je svega 670.

PARADA, KURŠUMLIJA: Posle četiri decenije stigla snaja!

U kuršumlijskom kraju poslednjih godina potpuno je ugašeno sedam sela, a u većini od 92, koliko ih ima u toj opštini, ostalo je uglavnom staračko stanovništvo. Ipak, u selo Paradu, na samoj administrativnoj liniji sa Kosmetom, posle četiri decenije došla je prva snaja.

Kuršumlijsko selo Parada, pre pola veka imalo je struju, vodu, put i oko 500 stanovnika. Danas u njemu živi samo porodica Ilić, koju je i ovaj autor posetio i pre nekoliko godina, kada je Goran rekao da je oženiti se tu jednako dobitku u igrama na sreću. „Nisam se nadao da će to da se desi, da se oženim. Maju Adamović, sam upoznao tu u banju. Malo po malo desilo se uzeli smo se i tu će da živimo i to je to. Nisam verovao da ću da se oženim. Pre bih sedmicu dobio na loto nego to“, kaže Goran Ilić iz Parade. Maja je u Lukovskoj Banji, gde je bila na odmoru, upoznala Gorana i odlučila da gradski život zameni za seosku sredinu. „Kragujevac je ipak veliki grad i tamo sam navikla, ali zbog lјubavi sve se može i da se promeni sredina i sve, jednostavno tako sam odlučila, zavolela sam ga“, priča Maja Adamović iz Kragujevca.

Miloš Ilić iz sela Parada nada se da će se prinoviti snaja. „Dobiću unuka ili unuku, pa ću biti srećniji čovek još nego što sam sada“, dodaje Miloš. Ilići veruju da za njih i ostale meštane, zbog blizine Lukovske Banje dolaze bolјi dani.Boravak gostiju u netaknutoj prirodi, bogatoj zelenilom i termalnim vodama je šansa koja se ne sme propustiti. „Svi mladi radno sposobni lјudi imaju priliku da žive i rade ovde kod nas. Ko dovede sa strane dečka ili devojku organizuje se besplatna svadba i, naravno, dobijaju posao za stalno“, napominje Radovan Raičević, direktor ,,Planinke“, čiji deo je i Lukovska banja. Među meštanima Lukovske Banje nema nezaposlenih, a završetkom novog hotela, početkom leta posao će dobiti stotinu radnika. (Izvor RTS i B.G.)

Opština Kuršumlija, nekadašnji Kosanički srez, najveći broj stanovnika je imala kada se u njenom sastavu nalazilo deset sela (Barbatovac, Kaševar, Kutlovac, Više Selo, Gornje i Donje Grgure, Rašica, Cerovica, Muzaće, Džukela i Čungula) koja su do 1951. godine teritorijalno pripadala Jastrebačkom srezu, odnosno opštini Blace. Te godine je Kosanički srez imao sto naselja sa 43.574 stanovnika i 8.891 domaćinstava. Pažnju privlače i podaci o najmnogoljudnijim selima. Prema popisu iz 1948. i 1953. godine najveći broj žitelja imala su naselja Kuršumlija, Rača i Spance. Tih godina u Spancu je živelo 1.054, odnosno 1.062, a u Rači 1.016, odnosno 1.000 stanovnika. Godine 1910. varoš Kuršumlija je imala 1.553, a Rača 1.424 stanovnika, dok su u Kuršumliji 1948. godine popisana 2.382 stanovnika, a 1953. godine 2.694 žitelja.

U 36 sela umukla školska zvona. I ovde su činjenice poražavajuće. Manje stanovnika, manje i đaka. U godinama posle Drugog svetskog rata, na području opštine Kuršumlija, postojalo je 45 osnovnih škola u kojima je, u školskoj 1960/61. godini, osnovno obrazovanje sticalo 6.244 učenika, računajući i polaznike, njih 89, Ženske zanatske škole u okviru koje je radilo zabavište. To je najveći broj đaka zabeležen u osnovnim školama u kuršumlijskom kraju. Te školske godine četvororazredne škole su radile u naselјima: Babica (50), Bogujevac (78), Vasilјevac (35), Dabinovac (48), Degrmen (41), Dobri Do (130), Donje Točane (94), Đake (57), Žegrova (75), Zebice (44), Ivan Kula (92), Igrište (68), Kastrat (96), Kosmača (97), Konjuva (115), Krtok (47), Kupinovo (52), Lukovo (156), Ljuša (68), Mačkovac (137), Mala Kosanica (62), Mačja Stena (59), Merdare (90), Merćez (115), Mehane (56), Mirnica (80), Prolom (21), Pupa-vce (60), Rudare (98), Ravni Šort (49), Sagonjevo (50), Sekirača (18), Seoce (48), Spance (107), Tačevac (33), Tmava (61), Trpeze (63), Šatra (56), Štava (44) i Trećak (23) i osmorazredne škole u Grabovnici (520), Kuršumlijskoj Banji (397), Kosaničkoj Rači (551), Žuču (303) i Kuršumliji (1.700) – brojevi u zagradi označavaju broj učenika.

Umukla školska zvona

Neko vreme četvororazredne škole radile su i u selima: Dankoviće, Belo Polјe, Barlovo, Vukojevac i Prekorađa. Manje stanovnika, manje i đaka. Školska zvona su umukla u 36 seoskih naselјa na području kuršumlijske opštine. U školskoj 2013/14. godini u ovoj opštini postoje matične škole – “Drinka Pavlović“ i “Miloje Zakić“, koje je pohađalo 823, odnosno 585 učenika. U područnim odelјenjima škole “Drinka Pavlović“ nastavu pohađa 103 učenika. U Rači Kosaničkoj i Grabovnici, u svih osam razreda, ima 32, odnosno 31 učenik. Škola u Bogujevcu ima 16, Kuršumlijskoj Banji i Rudaru po šest, Merćezu, Đakama i Pećancima po tri, dok se škola u Prolomu svela na svega jednog učenika. Škola “Miloje Zakić“ ima četiri područna odelјenja. U Lukovu, u svih osam razreda (sedmi razred je bez đaka), ima svega 16 učenika, u Žuču i Mačkovcu na nastavu dolaze po četiri osnovca, a školu u Merćezu čini jedan učenik. U školskoj 2013/14. godini u opštini Kuršumlija bilo je 1.536 učenika osnovnih škola. U školskoj 2016/2017. godini u ovom delu Toplice, u dve matične škole u Kuršumliji i 13 područnih odelјenja, osnovno obrazovanje stiče 1.350 osnovaca

Proređena bela stada

U ovom brdsko – planinskom kraju stočarstvo je oduvek bilo najveći, često jedini izvor prihoda seoskih domaćina. Prostrani pašnjaci i livade, na površini od 24.810 hektara, pružaju mogućnosti za uzgoj ovaca, koza, goveda i konja.Ovi prostori nekada su se beleli od stada i čobana.Posledice višegodišnje stihijske migracije stanovništva, koja je u gradove “odvodila“ njegov najkvalitetniji deo, od visokoobrazovanih do mlađih lјudi, sposobnih za reprodukciju, vidlјive su na svakom koraku. U mnogim selima, godinama već, ne čuje se plač novorođenčeta, prazne su kolevke, a sve je više vremešnih i onemoćalih duša, pogašenih ognjišta. Tokom minulih pet – šest decenija, naročito zbog škole, posla i bolјeg života, u gradove i industrijske centre odlazila je reka mladosti bez povratka.Demografski sunovrat se negativno odrazio i na stočarsku proizvodnju. Brojke rečito govore. Prema popisu iz 1991. godine, na području opštine Kuršumlija, bilo je 13.765 ovaca i 8.343 grla goveda, a već sledeći popis pokazuje da su stada prepolovlјena. Naime, u ovom kraju 2002. godine imalo je 5.457 ovaca i 4.722 grla goveda. Koliko ih sd ima, nuiko neznba. Svaka brojka je statistička greška, kažu u ovom kraju. (Izvor RT Kuršumlija 2018.g.)

I stari zanati odoše u istoriju

Razvojem industrije i tehnologije mnogi zanati pripadaju prošlosti. U ovom kraju više nema brdara (izrada brda za tkanje), zatim žrvnjara, kožuhara (šivenje odela od kože), kopčara (izrada kopči), lukara (pravlјenje lukova), ponesara-nosača (prenos tereta), baštovana-vrtlara, sitara, opančara, kazandžija, bačvara, kačara, sedlara, grnčara, vunovlačara, suknara, štrikera, potkivača, fijakerista, kočijaša, talјigaša, kalajdžija, lončara, nosača mesa, prstendžija, puškara, papudžija, užara, katrandžija, bojadžija, kožara, špekulanata, ciglara, crepara, licidera, koritara, korpara i mnogih drugih.

Proredili su se i vodeničari, a sa njima i vodeničarsko – ušurske usluge. Posle oslobođenja od Turaka 1878. godine u Topličkom okrugu bilo je 129 vodenica, a u opštini Kuršumlija na vodenicama je bilo ukupno 87 vitla. Sada se drevne fabrike brašna mogu nabrojati na prste jedne ruke, pisao je Radolјub Gligorijević.                                                                                    B. GULAN